کە لە گوند بووم
خەونم بەژێر کەپرێک سپارد.
کەپریش پەنجە نەرمەکانی
دابوونە دەستی جۆگەیەک، کە فێنکایی بۆ ڕۆح دەنارد.
جۆگەش بە خوڕەخوڕێکی پڕ خەفەتەوە
لەوسەرەوە، گوێی دەگرت، بۆ گریە و ناڵین،
ئەو شیوەنەی،
کە لە زیزبوونی باران و نەبارییندا، هەڵدەقوڵین.
٢٠٢٣/٩/٣۰
پایز - هەولێر
نووسەری ئەم ڕۆمانە دەڵێ:
ڕۆمانەکەی من لە بەشێکی زۆر گوندیی ناوچەیەکی مەکسیک ڕوودەدات. کێشەگەلێکی قووڵ لە مەکسیک هەن، بەتایبەت لەنێوان ژنان و پیاوان. چەندین جۆر توندوتیژی هەن. "نزا بۆ ڕفێنراوەکان " جۆرێک توندوتیژی دژی ژنان نیشان دەدات، کە لە گوریرۆ ڕوودەدەن. کچان دەڕفێنرێن و ڕووبەڕووی ئازار و ئەشکەنجە دەبنەوە. زۆربەیان تەنانەت بە زمانی ئیسپانیش قسە ناکەن، تەنیا دەتوانن بە زمانە خۆجێیەکان قسە بکەن. دایکەکان، بۆ پاراستنی کچەکانیان هەوڵ دەدەن ناشیرینیان بکەن. قژیان کورت و ددانیان ڕەش دەکەن و وەکو کوڕ جلیان لەبەر دەکەن. یان دەڵێ : دایکێک، باسی ئەو بیرۆکەیەی بۆ کردم کە چاڵیان هەڵکەندوون بۆئەوەی کچەکانیان خۆیانی تێدا بشارنەوە . هەروەکو چۆن کەروێشک ئەم کارە دەکات.
نووسەر دەڵێ : شەوان نەمدەتوانی بخەوم. کارێکی تۆقێنەرە، کچێکی یانزە ساڵان بیت و لەناو چاڵێک خۆت حەشار بدەیت، بۆئەوەی خۆت لە قاچاخچیانی ماددەی هۆشبەر بشاریتەوە. ئەمە ئەو وێنەیە بوو کە بە گیری هێنام و بە هیچ کڵۆجێک کۆڵی لێ نەدەم.
ئەمەی سەرەوە پوختەی بیرۆکەی نووسینی ئەم ڕۆمانەیە،کە نووسەر جێنفەر کلێمنت بەهەستێکی جوان و مرۆدۆستانە هێناویەتە بەرباس و کردوویەتی بە پڕۆژەی ڕۆمانێک، تا دونیای لێ وەئاگابێنێ.
جنێفەر کلێمنت لەساڵی ۱۹٦۰ لە مەکسیک لەدایک بووە. جیا لە ڕۆمان کە بەم بەرهەمەیان زیاتر بە دونیای دەرەوەی وڵاتەکەی ناسرا، شیعریش دەنووسێ .
شایانی باسە، ئەم ڕۆمانە لەلایەن ئارام ڕەشید لە فارسییەوە کراوەتە کوردی و خۆماندووکردنی ئەوی پێوە دیارە، دەستی خۆشبێ. هەروەها ئەم ڕۆمانە لەسەر ئەرکی دەزگای ڕۆشنبیری جەمال عیرفان لە چاپ دراوە.
هیوادارم ئەگەر کاتتان هەیە بیخوێننەوە .
هەتا ڕۆژگار، نەی ئاخنیمە گێژەنی خۆی
وام هەست دەکرد، زستانێک دێت
لە قووڵایی تەمتومان و
ڕیزی ڕەهێڵە و تەرزەدا
لە هەڵکردنی گێژەڵووکە و باڕێزەدا
لەگەڵ تەڕیی وەیشوومەدا...
دوایی دێنێ بە ژیانم
وەک چلورەی بەر خۆرەتاو
پیتەکانم دەتوێنەوە
لەم نێوەدا، هیچ شتێک بوونی نامێنێ پێی بڵێن ناو .
شەممە ٢٠٢٣/٢/٤ هەولێر - نەخۆشخانەی ڕاپەڕین
لێرە ناڕۆم ئارخەیان بە
تازە هەوارم گرتووە
وەک زارۆیەکی شیرەخۆر
لە ئامێزی گەرمی تۆدا، کڕ کەوتووە.
مەڕۆ ئیتر دوورمەکەوە
لێروکانە بارگە داگرە
چیتر بەسەر جەستەی ماندووت، برینەکانم هەڵمەگرە.
باش دەزانم، بەدەست خۆت نییە
هەزاران میل لێم دوورکەوتی
ئەوە باری حەسرەتێکە بە کۆڵتەوە
شانتی تەواو داهێناوە و لەژێریدا زۆر شەکەتی.
بەڵام گیانە دوودڵ مەبە
تۆ لە کوێ بیت، منیش لەوێم
تۆ زامێکی کراوەبی، منیش ئازارێکی بەسوێم.
٢٠٢٣/٢/١٠ هەولێر
حەسەن هەندرێنی
سەردەمی نوێ...
سەردەمی ئازادیی ڕاگەیاندن و ڕا دەربڕینە، بە واتای ئازادیی ڕاگەیەندنكار و ڕۆژنامەوانانە تا بتوانن بە ئازادانە هەڵسوڕێن بۆ دەستەبەركردنی هەواڵی گەرم و گەیاندنی بە جەماوەر.
سەردەمی بازاڕی ئازاد و دۆزینەوەی هەلی كارە تێیدا، بە واتای كار بۆ هەمووان بەشێوەیەكی یەكسان و كرانەوەی هەلی كار بۆ هەمووان بەشێوەیەكی گونجاو و بە پێی لێوەشاوەیی لە ئەزموون، ئەم بڕگەیە زیاتر ڕووی لەو كەسانەیە كە پیشەكارن یان لەبوارێکدا دەستڕەنگینن یان بە پێی هەبوونی بڕوانامە و دابەشكردنیان بەسەر كەرتەكان بە پێی لێوەشاوەیی و نزیكی بڕوانامەكانیان لە بوارەكە. نەوەك كرانەوەی دەرفەت و هەلی كار لەپێش ئەوكوڕ و كچانەی كە نزیكن لە كەسانی ناو دەسەڵات!
سەردەمی نوێ زیاتر وا خۆی پێناسە ئەكات، كە سەردەمی دەركەوتنی ڕایەڵەی ئینتەرنێتە ئەوەش لەڕێی ڕابوون وشۆڕشی نوێی تەكنەلۆژییە، بۆیە كارئاسانی گەیاندن و دابەزاندنی نرخ بۆ هاوڵاتییان یەكێکە لە ئەركە بنچینەییەكانی هەر دەسەڵاتێك. بۆ ئەم مەبەستە، كاركردن بە یاسای پێشكەوتوو لە ئەركە لە پێشەكانە بۆ بەکارهێنان و لە سەرووشیانەوە چاودێریی نەكردن و كۆنترۆڵ نەكردن لەلایەن دەزگا هەواڵگرییەكان، مافێكە لە چوارچێوەی دیموكراسییەت و فەراهەمكردنی ئازادی.
سەردەمی نوێ سەردەمی لە گۆڕنانی دیكتاتۆرەكانە، سەردەمی هاوڵاتیبوون و دەرخستنی تواناكانی تاكە لە ناو كۆمەڵدا، بەو مانایەی ئەم سەردەمە زۆر دوورە لە وەرگرتنی دەسەڵات لەڕێی مانەوە و پشتاوپشتكردنی دەسەڵات. ئەگەر نموونەیەكیش مابێ لەم شێوە دەسەڵاتانە ئەوا دەسەڵاتێكی لەرزۆك و بێ بنەما دەبێ، چونكە هەمیشە لە ژێر زوومدا ئەبێ و لە هەڵەكانی نابوردرێ. با بۆ چەند ساڵێكیش حوكمڕانێتی بكات و حكومەت بە شێوەیەكی پۆلیسی بەڕێوەبەرێ، بەڵام دەرەنجام هەر كۆتایی هاتنییەتی بە شێوەیەكی تراژیدی. وەك چۆن كۆتاییە پڕ لە تراژیدییاكانی هەموو دیكتاتۆرەكانی ڕابردوومان بینییون.
ئەی كەواتە كام حوكمڕان بە گەورەیی ئەمێنێتەوە؟
لە وەڵامدا ئەڵێین؛ ئەوانەی كە ڕێز لە ڕا و بۆچوونی جیاواز ئەگرن و لێی ناترسن و دەرفەت بۆ ڕەخنەگران دەهێڵنەوە و ڕەخنەكانیان بە هەند وەرەگرن نەوەك لەسەر ڕەخنەیەك یان كۆمێنتێكی ناو سۆشیال میدیا، دەرگای زیندانیان بەڕوودا بكرێتەوە و بە ساڵان حوكم بدرێن.
لە وەڵامدا ئەڵێین؛ ئەوانەی بە لێهاتوویی وتواناكانی خۆیان نەوەك بە پاڵپشتی بنەماڵەكانیان جڵەوی حوكم ئەگرنە دەست. لە مێژووی كۆن و نوێش هەر ئەوانە بە گەورەیی ماونەتەوە، گەر ڕۆڵەكانیان نەبووبنە جێی شەرمەزاری و كاردانەوەشیان هەبووبێ لەسەر ناوبانگی باوانییان.
لە وەڵامدا ئەڵێین؛ ئەوانەی ڕێزیان لە دادگا و دادوەران گرتووە، هەمیشە سەربەرزانەتر و دادپەروەرانەتر بەدیاركەوتوون.
لە وەڵامدا ئەڵێین؛ ئەوانەی لە خەمی هەژارانن پێش ئەوەی خەمی دەست و پێوەندەكانییان بێ ... ئەڵێین ئەوانەی دەرفەتی كار بە هاوبەشیی و یەكسانی و بە پێی لێوەشاوەیی یان بڕوانامەكان ئەخوێننەوە و دەرفەتیان لەبەردەمدا ئەكەنەوە... ئەڵێین ئەوانەی بە شێوەیەكی دیموكراسی پرانسیپ و دیسپلین بۆ سەرپەرشتییكردنی كۆمەڵ دائەنێن نەوەك لەڕێی دەزگا تایبەتەكانییان و شێوازە قێزەونەكانی ئیستیغلالكردن.
لە وەڵامدا ئەڵێین؛ ئەوانە بە گەورەیی ئەمێننەوە، كە لەسەر خاك و داگیركارییەكانی بە جواب دێن‌و هێز بۆ بەرانبەر دوژمنان كۆئەكەنەوە، نەك سێرە لە نوزە یان نركە یان دەردەدڵێكی هاوڵاتی بگرێ، كە لەڕێی كۆمێنتێك ئەم دەردە دڵە دەرئەبڕێ.
ئەڵێن؛ ئەو كەسە گەورەیە و بە گەورەیی ئەمێنێتەوە، كە دەسەڵات لە تەنها دەستێك كۆناكاتەوە و كاری دەستە جەمعی ئەكات بە بنەمای حوكمڕانێتی.
تێبینی :ئەم بابەتە فێسبووک بیری خستمەوە، بە هەندێک دەستکاری لە ڕاستکردنەوەی هەڵەی ڕێنووس و پاش و پێشکردنی وشەکان دامڕشتەوە.
حەسەن هەندرێنی
هەردوو ڕۆمانی ( کوڕەزاکەی زیتۆ و کچانی مەلەک تاوس) لە نووسینی نووسەر و چیرۆکنووسی بەتوانا (محەمەد فەریق حەسەن)، بوون بە توێشووی بیر و ئەندێشەم لەم چەند ڕۆژەی ڕابردوودا. هەردووک ڕۆمان خاوەن تایبەتمەندێتی خۆیانن و دەکرێ بۆ هەر یەکەیان لە گۆشەنیگای تایبەت بەخۆیانەوە لێیان بڕوانرێت و خوێندنەوەیان بۆ بکرێت. ئەمەیان هەڵدەگرین بۆ لێکۆڵەرانی بواری ڕۆمان و چیرۆکی کوردی.
هەردووک ڕۆمان تێکەڵن بە هەست و سۆزی نەتەوەیی، ئەو پاشخانە پڕ غەدرەمان بیرەخەنەوە، کە گەلی ئێمەی پێدا تێپەڕیوە. بەو واتایەی هەردوو ڕۆمان ڕابردووێکمان بیرەخەنەوە، تاڵ. بێئەوەی توانیبێتمان پەندێکیان لێوەرگرین و وەک گەلانی سەربەرزی دونیا ژیانێکی ئاسوودە لەژێر هەژموونی دەسەڵاتێکی دادپەروەرانە بگوزەرێنین. هەردوو ڕۆمان هەڵگری کۆی خەسڵەتەکانی جینۆسایدن، یەکەمیان بۆ ئەنفالی گوندەکانی کوردستان دەگەڕێتەوە لە ساڵی ١٩٨٨ لەسەر دەستی ڕژێمی (بەعسی عەفلەقی – سەدامی) و ڕۆمانی دووەمیش باس لە جینۆسایدی کوردانی ئێزیدی دەکات بە دەستی ئەو پاشماوە شۆڤینییانەی بەرگێکی ئایینیان کردوونەتەبەر و بەناوی داعش بەرببوونە وێزەی کورد، کە تێیدا لەناوبردنی کوردانی ئێزیدی بە بنەما گیرابوو.
بە خوێندنەوەیان هێندێک سەرنجم بۆ دروست بوون، لەبارەی تەکنیکی نووسینی ڕۆمان و جیاوازییەکانییان لەگەڵ گێڕانەوەیەکی ڕووتی بێ هونەر و تێکەڵ بە جادوو و شتە ناباوەکان، کە زیاتر بە هەقایەت و چوونە ناو قاڵبی ئەفسانەیان دەزانیین. بە تایبەت لە ڕۆمانی کوڕەزاکەی زیتۆ، زیاتر بەرکەوتنمان لەگەڵ ئەفسانە یان شتی باوەڕنەکردە دەبێت. نووسەر لە ڕۆمانی کوڕەزاکەی زیتۆدا بە تێکەڵکردنی پارچەکانی مێژوو ویستوویەتی کەرەستەیەکی تازەمان بۆ بینێتەبەر، ئەویش مۆنتاژکردنی دوو زەمەنی جیاواز، زەمەنی لە ژیانمانی وەستا ڕەجەب، کە هەموومان بەو ناوە ئاشناین و کارەکتەرێکی سەرەکیی ناو ئیماڕەتی سۆران و بەرفەرمانی ڕاستەوخۆی میر محەمەد (پاشای گەورە) بووە و چەکسازێکی بلیمەتی سەردەمەکەی خۆی بووە و ئێستاش بەرهەمەکانی دەستکردی ئەو، گەواهیی ئەو ڕاستییە مێژووییەمان بۆ دەدەن، کە چەندە کەسێکی لێهاتوو بووە و بەداخەوە تا ئێستاش دوای زیاتر لە سەد ساڵ لە ماڵئاواییکردنی کەس لەنێو کورددا نەیتوانیوە لەم بوارەدا شان لەشانی بدات. زەمەنی تریش زەمەنی دوای ئەنفالەکانە، واتە ماوەی نێوان ئەم دوو زەمەنە زیاد لە سەد ساڵ دەبێت، ئاساییە لە ڕۆماندا سوود لەناو و کار و پیشەی کارەکتەرەکانی ڕابردوو ببینرێ، بەڵام ئەستەمە بۆ خوێنەری سەردەمی ڕۆمانی نوێ، ئەم تێکەڵکردنە دوور لە واقیعە باوەڕی پێبێنێ. ئاساییە فەنتازیا کار لە هزری خوێنەربکات، بەڵام بەمجۆرە نا کە هیچ پەردەیەک لەنێوان ئەفسانە و واقیعدا نەهێڵدرێت و وەک یەک زەمەن مامەڵەی لەتەکدا بکرێت. لەپاڵ ئەم هەڵە بەکارهێنانەشدا، بەڵام ئەو گومانەش ناشارمەوە کە بەڵکو ڕۆماننووس ویستبێتی بەم ڕێگایەوە پێمان بڵێت: ئێمە لەنێو بۆتەیەکی داخراوی مێژووداین، هەموو ڕووداوەکان وەک خۆیان و بەپێی سەردەمەکان بە شێوازی نوێ دووبارە دەبنەوە. دەیەوێ پێمان بڵێ فەرمانەکان لەسەرمان دووبارەن، بە گۆڕانی نەوەکان هیچ لە بابەتەکە ناگۆڕێت یان دەیەوێ پێمان بڵێ: ئەگەر دوێنێ بەهێزترین دەسەڵاتی کوردی بەرجەستەبوو لە ئیمارەتی سۆران بەدەستی عوسمانییەکان لەباربرا و پاشاکەیشیان گۆڕغەریب کرد، ئەوا ئەمڕۆش بەرهەمی خەبات و تێکۆشانی گەلی کورد بەدەستی بەعسییە فاشیستەکان لەباردەبرێ و لە هەردووک ڕێگەشەوە دەیەوێت بمانباتەوە سەر ئەو تولەڕێیانەی بە مێژووی ڕابردوومان ئاشنا دەکەن.
بۆ منی خوێنەر، ڕۆمانی کچانی مەلەک تاوس سەرنجڕاکێشتربوو، بەوەی کە خەیاڵت پەرت ناکات و هەموو ڕووداوەکەی بەستۆتەوە بە ژنێکی دووگیانی ئێزیدی، کە ئەویش وەک هەزاران لەو ژن و منداڵ و خورتانەی ئێزیدی کەوتنە بەر فەرمانی حەفتاو چوارەم و لەوێ دوای لێک هاوێرکردنی پیر و گەنج و کچ و ژنە بەتەمەنەکان، ئەو بەر ئەو دەستەیە دەکەوێ کە دەبرێتە بازاڕی فرۆشتن و دەدرێتە موجاهیدێک بەناوی ئەبو عومەری سعودی، ئەم ژنە کە ناوی زەریفە، دەبێتە پاڵەوانی سەرەکی ڕۆمانەکە و لەو ژیانە دیسپلینکراوەی داعشییەکان ئامادەکاری دەکات بۆئەوەی بەهەر جۆرێک بێ هەڵبێت و لەگەڵ کۆرپە تازە لەدایکبووەکەی بگەڕێتەوە کوردستان، تا ئەو کچەی کە لای خۆی ناوی نازدارە و لای مێردە تازەکەی ناوی ڕوقیەی بەسەردا بڕاندووە لە دواڕۆژدا نەبێتە سەبییە و نەکەوێتە بەردەستی ئەم و ئەو. کەواتە ئەم دوو پاڵنەرە، یەکەمیان لانەدان لە ئایینی خۆیان و دووەمیشیان هێزی دایکایەتی گوڕو تینی پێدەدەن تا بگاتەوە کوردستان. کورتەی چیرۆک ئەوەیە لەو خەونەدا سەردەکەوێ و لەڕێی باپیری مێردەکەیەوە دەگاتەوە کوردستان. بەڵام لەم نێوانەدا ڕووداو و چیرۆکی خەمناک هەن نامەوێ بە گێڕانەوەیان لە چێژی خوێندنەوەتان بکەم.
شایانی باسکردنە، هەردوو ڕۆمان بە زمانێکی پاراوی کوردی و بێ گرێ و گۆڵ نووسراون، کە شایانی ئەوەیە لەبەر زمانەکەی چەندینجار بەسەریاندا بچینەوە و بیانخوێنیینەوە.
لەم گۆشە بەتەرسکە هیچم نەماوە، ئەوەندە نەبێ دەست خۆشانە لە نووسەر بکەم، کە هەردووک تاوان و کارەساتی بۆ خستووینەتە ناو چوارچێوەیەکی ئەدەبی جوان، جیا لەو سەرنجانەی خستمانەڕوو.
٢٦/ ٣/ ٢٠٢٣ هەولێر
دیدەنی تاران، کتێبێکی گەشتنامەیە، نووسەر (کەریم کاکە) لە توێی سەد و سی و هەشت لاپەڕەدا نووسیویەتی.
دوێنێ بیست و حەفتی سێی دوو هەزار و بیست و سێ دەستم بە خوێندنەوەی گەشتنامەکە کرد و ئیمڕۆ بیست و هەشتی سێ لێیبوومەوە. مانای ئەوەیە، کە سەرت خستەسەر وشەکانی ناتوانی بەئاسانی دەستبەردارییان ببیت
لەم کتێبەدا نووسەر هۆکارێکی بەدەستەوەیە تا ئەم بەرهەمەمان بخاتە ناو چنگان، ئەویش نەخۆشی هاوسەرەکەیەتی، کە نەخۆشی دڵی هەبووە و دوای ناوبانگی دکتۆرانی تاران دەکەوێ و لە هەولێرەوە بەرەو ئەوێ دەکەوێتەڕێ.
دەستپێکی گەشتەکە بە شاری کرمانشان دەستپێدەکات، لەوێ دەچێتە ناو ئەو خەیاڵانەی کە لەم شارەدا شیرین و فەرهادییان خستۆتە ناو یادگەیەوە و هەموو ئەو جوانییانەی لەم شارەدا دەیانبینێ بەزمانێکی ئەدەبی جوان تێکەڵ بە هەستێکی کوردانەیان دەکات و حەسەن زیرەکیش دەهێنێتە ناو ناوان بەهۆی ئەوەی بەچاک و خراپ گۆرانی بە کرماشاندا هەڵداوە. دواتر بە پاس بەرەو شاری هەمەدان دەڕوات، لەوێش یادێک لە بابەتاهیری هەمەدانی دەکاتەوە و لەگەڵ کوڕێک کە دیوانە شیعری بابەتاهیری بەدەستەوەیە دەکەوێتە گفتوگۆ. باسەکەیان زیاتر لەسەر بابەتاهیر دەبێت، نووسەر بە کوڕەکە دەڵێ دەزانی بابەتاهیر بە کوردی شیعری نووسیوە. ئەو وەڵامدەداتەوە: نەمدیوە ئەوەی هەیە فارسییە. پێی دەڵێ فارسی نەبووە کراوەتە فارسی لە کاتی خڕکردنەوە و چاپکردنی هەر وشەیەکی کوردی کە لە فارسیدا نەبووە فڕێیان داوە و وشەیەکی فارسییان داناوە. ئیتر نە کوڕەکە، کە لەکاتی یەکترناسییندا دەردەکەوێ بانەییە دەیسەلمێنێ کە بابەتاهیر بە کوردی نووسیوە و نە کەریم کاکەش بۆی دەسەلمێنێ، بۆیە بە بێدەنگی گفتوگۆکەیان دادەخەن.
بەو پاسەوە دەگەنە تاران، کە دەگەنە ئەوێ دەڵێ: ئێرە تارانە پایتەختی پاشای قاجار و پەهلەوی و ئاخوندانە. پایتەختی خوێن و تاوانە. پایتەختی کونە ڕەشەکانی قەجەر و ئەوینە. پایتەختی بەداراکردن و لەخوێن گەوزاندن و سەربڕینە، بەڵام شاری سەرهەڵدانیشە، شاری شیعر و سترانیشە، زێدی گوگش و داریوشە، هایدەی کرماشانی لێرەوە دونیای پڕ کرد لە چریکەی ئەفسووناوی، شاملوو کوڕی ئەو شارەیە و دونیای پڕکرد لە شیعری ورشەدار و گوڵاوی، شاری ژنە سوورپۆشەکەشە.
هەر وەک گوتمان، ئەو بۆ ئەوە هاتووە کە دڵی گوڵەی هاوسەری چاککاتەوە، بۆیە ئەگەر دڵی ئەو چاکبێتەوە ئەوە خۆشییەکان دەبن بە دوو خۆشی.
بە ڕای من لەم گەشتنامەیەدا جوانترین بابەت ئەو بابەتەیە، کە ڕۆژێک لە تاران دەچێتە شەقامی پێڵاوی ژنان، شەقامێک تا چاو هەتەر دەکات درێژ و نێوان جادەکانی پڕن لەو درەختانەی تەمەنییان دەچێتەوە سەردەمی دەسەڵاتدارێتی محەمەد ڕەزا شا، لەوێوە هەرچی دەبینێ، هەر کچ و ژنی شۆخ و بە لەنجەولارە، بەڵام لەنێو هەموویان یەکێک سەرنجەکانی دەبەن و بە دوای ئەو شۆخەدا دەکەوێ، لەو وەسفەی بۆی دەکات، جوانی وای لە ژیاندا نەبینییوە، ئەمە لە کاتێکدا هێشتا لە ڕووەوە نەیدیوە و هەرگیز نایشی بینێ! بەڵام لەدواوە بەژنێکی زراڤ و ناوقەدێکی باریک لە پێشییەوە لەنجە دەکەن، لەنجەیەک دەکات مەگەر تاوس بتوانێ ئەو لەنجەیە بکات، یان دەڵێ ماینە کەحێل بیبینێ حەزەکات لاسایی بکاتەوە. چەفیەیەکی بە سەرەوەیە وەک ئەوەی بەزۆر بەسەریانەوە دادابێ. نووسەر هەر بەدوایەوە دەبێ، لە دڵی خۆی دەڵێ تا قیامەت لەدوات دێم. ئیتر کچکەکە لە دەروازەیەک دەچێتە ژوور ئەم دەروازەیە دەیانباتە ژێر زەمینی ئەم شارە. لەبن عەرد هەر بە دوایەوە دەبێ، لەبەرئەوەی یەکەمجاریەتی تاران ببینێ، توشی سەرسوڕمان دەبێ کە لە بن عەرددا تارانێکی تر هەیە، یان بەشی زۆری ژمارەی دانیشتووانی تاران لەوێ لە بن ئەو عەردەوەن. ئەو بن عەردە بازاڕێکی مەزنی لێیە، بەڵام قەرەباڵغییەکەی بێ سنوورە.
هەر بە دوای ئەم کچە دەکەوێت و لە بەڵێنەکەی ژیوان نابێتەوە. لە پڕ ئەو کچەی لێ وون دەبێ. ئەمەش بەهۆی ئەوەی دەرگایەک دێتەپێش، کاتێ کچەکە دەڕوات دەرگاکە بەڕووی کەریم کاکە دادەخرێ، ئای خودایە، ئەمە چ نەفرەتیێک بوو هاتە پێش، دەڵێ دەمتوانی بەسەر دەرگاکە بازدەم و خۆم ئاودیو بکەم، بەڵام چاوی پولیسێکم کەوتەسەر و زانییم بۆ کردنەوەی دەبێ بلیتێکی بۆ بکڕم، وام کرد و دەرگاکەم لێ بووەوە. جا لەوێ دەڵێ پارەی کاغەز دەرگای ئاسنیش دەکاتەوە. کە دەرگاکەی لەسەر دەبێتەوە هەمان کچ دەبینێ، ئۆخەیەک دەکات، بەڵام چەند هەنگاوێکی تر دەڕوات کچێکی تر بەهەمان لەنجەولارەوە دەردەکەوێت ئیتر ئەمەو چەندانی تر بەهەمان شێوە دەبینێ، لە خۆی دەکەوێتە گومان، ئەمە خەونە یان ڕاستییە؟ بەڵام بۆی دەردەکەوێ کە ڕاستییە، بۆیە لێی تێکەڵ دەبێ و دوای یەکێکیان دەکەوێ کە پێی وایە ئەمەیان خۆیەتی و ئەمجارە نایەوێ بە هیچ جۆرێک لەبەرچاوی لاکەوێ، دەڵێت: هەتا بۆ نوقاندنی چاویش یەک یەک چاوەکانم دەنوقاندن نەبادا ئەمجارەش لێم ون ببێ، ئیتر بە دوای دەکەوێت تا هەنگاوەکان دەیهێننەوە بۆ سەرزەوی، لەوێوە جارێکی تر لێکدادەبڕێن، بەڵام خەیاڵی هەر لای ئەو کچەیە کە یەکەم جار بە چەفیەکەوە بینیبووی. بە نابەدڵی دەگەڕێتەوە میوانخانەکەی تا لە پەنجەرەکەیەوە بەسەر جوانییەکانی شاردا بڕوانێ.
ئەم گەشتەی پڕە لەم بەسەرهاتە خۆشانە و زمانی گێڕانەوەکەی بەدوای وشەکانتدا دەخات و ناهێڵێ بەئاسانی دەستبەردارییان ببیت.
دەست خۆشانەی لێ دەکەم و دەڵێم شایانی خوێندنەوەیە.
حەسەن هەندرێنێ ٢٠٢٣/٣/٢٨ هەولێر
لەگەڵ ئەوەی ناوم هێنا
لە دوورەوە زەردە و کەنی لەسەر لێوەکانی گەڕا.
بە پێدانی هەواڵی ون بوون و کۆچم
بەتەواوی زەرد هەڵگەڕا.
"لەنێوان شیعر‌و پەخشاندا تێكەڵەیەك"
بۆ هاوڕێ جەمال حوسێنی جوانەمەرگ، ئەو پیاوە باڵابەرزەی لەگەڵ هەوری ڕاپەڕیندا دابارییە سەر گوڵەگەنمەكانی پێدەشتی یەکترناسیین، لەو وەختە ناسیم، كە ڕۆژنامەی ئازاد وەك ڕێواس قلیچكەی دەردەكرد، هەلهەلەی سەركەوتنەكانی ڕاپەڕین گوڵی شادییان هەر بە بەرۆكەوەبوو، سیاسەت باسێك بوو هەمووان ئەیانتوانی ئازادانە لەبارەیەوە بدوێن. لە ئێوارەیەكدا بینیم، مەراقەكانی لە نێو دوكەڵی جگەرەیەك دەسووتان. ئەو ماوەیە زیاتر ناسیم، كە هەستەكانییم خوێندنەوە، زیاتر بەلای بەرانبەرەكەیدا دایدەشكاند. ئەمەش گەورەییێكە ... پلەیەكە لە جوانی، هەموو كەس بە ئاسانی پێی ناگات. ئەو ڕۆژە زۆر شەكەتباربووم، كە بروسكە هەواڵێكی ناوەخت وەك زەنگ كە تا ئەبەد بیرنەچێتەوە‌و لە گوێكانم بزرنگێتەوە، هەواڵی كۆستكەوتنی ئەوی پێڕاگەیاندم!
ئەوەندەم پێ كراوە بۆی بنووسم، ئەو هەمیشە لەگەڵ ئەوەبوو بنووسم، بەڵام نووسین پرۆسەیەكە، ئەگەر مەبەستی نەبێ نایەت، دەستت ناگرێت، من ئەوەم بەسەرهات لە ساتی گیان لە دەستدانی ئەو، چەندی زۆری لە خۆم دەكەم بۆم نانووسرێ، كە شایان بێ بە گەورەیی ئەو پیاوە، بەڵام بەڵێنم بەخۆمدا كۆڵنەدەم، تا دەتوانم دێڕ بە دێڕ یادگارییەكانی ... شتە جوانەكانی لە توێی تێكستێكی ئەدەبییدا بنووسمەوە.
بەشی یەکەم
پێنووسێك لە كۆتا ڕۆژەكانی زستان، دوا دڵۆپەكانی ئاوا لەسەر بەفر ڕژابوون:
من كوڕی كوێستانەكانم،
سەرم پڕە لە بارانی وەفا ... بارانی نمەك.
دەمەوێ داببارم بەسەر دڵە ڕەقەكان.
بیاننوێنمەوە وەك پەشمەك.
دەمەوێ "خەندە"١ بڕوێنم لەسەر ڕووخسارە توڕەكان.
"هاودەنگ" ٢ بم لەگەڵ ناڵەی جودایی ئەو ئاوارانەی لە وڵات دوورن.
دەمەوێ ئەو "هاوژینانە" ٣ بدوێنم، كە باسی یەكەم خۆشەویستی خۆیان دەكەن.
دەمەوێ ببمە پردی ئەو "خەرەندەی" ٤ لێكمان ئەكات.
ژینێک بژیین، وەک "کۆژینی" ٥ پڕ لە ئومێدی ڕاپەڕین.
پڕ بەدڵ حەزەكەم، ئاشتی ... ئاشی ئەم كایە هەڵسوڕێنێ.
* * *
ئەمجارەشیان بەخێرایی ... وەك خێرایی " با"
نامەیەكی پەلەی جێهێشتبوو، هەر ئەم چەند دێڕەم بۆ خوێندرانەوە،
(نەمدەزانی ئەم بەهارە بێ ئێوەنابم ... هاوڕێیان).
خۆ من خەتایەكم نەبوو " بەهار "
نێرگزەكانت لێ تۆراندم.
خەندە و بزەكانت لێ شاردمەوە.
كێ لە بیری ئەوەدابوو، جارێكی دی " قەڵا" ٦ سێبەر ناكاتەوە بەسەر باڵام.
" سەندیكا" ٧ دەرگاكەی بێ من دەكاتەوە.
" مەچكۆ" ٨ دەستم ناگرێ بۆ چایێك.
" ئاوێزان" ٩ خەیاڵەكانم ناخواتەوە و مەستم ناكات.
" نووسەران" ١٠ داوەتنامەیەكی تەڕم بۆ نانێرێ.
"سلێمانی، بۆ كۆڕێك ... كۆبوونەوەیەك بەكێشم ناكات.
" دایكم چەپكێكی تەڕی نێرگزم لەو مناڵە ئاوارەیە بۆ ناكڕێ.
" هەمین" ١١ جارێكی دی زەنگم بۆ لێنادات و پێم بڵێ: ها جەمال بە سەلامەتی گەیشتن؟
* * *
منیش خەم نایەڵێ دەردەڵی خۆمت بۆ بڵێم: هاوڕێ جەمال ...
ئەگینا هەر من دەزانم،
چەند مەراقت بۆ ئەو خوێنە ڕژاوانە دەخوارد،
كە ڕۆژنامەنووسێكیان تیا ئەگلاند.
میلی ڕادیۆت چەند بادەدا.
چەندت كلیك لەسەر گەرمترین هەواڵ دەكرد
كە لە ڕۆژاوا پێشڤەچوون دەبوو
لە باكور كۆمەڵكوژی،
لە ڕۆژهەڵات مەرگی تاقانەكان بەسەر دارەوە،
لێرەشەوە، نەتدەزانی ئاخ بۆ بەژنی كام شەهید هەڵبكێشی.
تۆ چ دڵێكت هەبوو هاوڕێ:
گەرمیان و كوێستان،
پێدەشت و گوڵەگەنمەكانی،
ڕەز و گوڵەباخەكانی ،
ڕووبار و هاژەكانی،
چیا و بەفر و هەوری سەری.
قەڵا و منارە و ئەزمڕ و بەمۆ.
ئەڵوەند و پردی دەلال، مەهاباد و كەركوك.
ئامەد و قامیشلۆ،
هەمووت لەوێدا كۆدەكردنەوە.
نەتدەزانی ئەو دڵەت بەرگەناگرێ.
دەتگوت: خۆ من ڕۆژنامەنووسێكم،
گەر خەفەت بۆ " وان " نەخۆم .
بۆ مناڵێكی جزیرە نەنووشتێمەوە.
بۆ كۆڵبەرێكی مەریوان نەگرییم.
چ پێناسەیەكی هەڵەم هەڵگرتووە.
ئەبینی هاوڕێ ... چەند سەیر و سەمەرەیە "كات"
بە ئارەزووی خۆی دەمانگوێزێتەوە، چاوشاركێمان لەگەڵ دەكات.
* * *
بەشی دووەم
هاوڕێم جەمال...
هەر كولوكی جەژنە لەبەرپێی تەنیاییم دەتەقنەوە،
كەچی گوڵ ڕەنگی پەڕەكانیم لێ دەشارێتەوە!
مەلەكان دێن لەسەر كۆتەڵی تەنیاییم هەڵدەنیشن.
خەندەكانم لێ دەبەن.
بە دەنووكیان لە گۆمیچكە ئاوی چاوم ... تێراودەبن.
دەگەڕێنەوە ئاسمان.
نازانم ئەوێ بە ماڵی یەكەمیان ناوبنێم،
یان ئەم زەمینە كەمڕەنگە؟
خۆ بۆ ئێمەش وایە،
ئەوە نییە پیری ئاین دەڵێ: ئێرە ماڵێكی كاتییە ماڵی ڕاستەقینەتان وا لەوێ!
* * *
ئەم بەیانییەش ...
سەری خۆڵەمیشیم هەڵكێشاوە لە یادەوەرییەكانی تۆ.
باڵام هەڵكێشاوە لە ئاوی ڕەنگ.
خەیاڵم دوور دەڕوا دەیەوێ پێت بگات.
دەیەوێ، مەجلیسێك بۆ خەم دانێین.
تاوتوێی نەهامەتییەكانی تەمەن و
كراسە ڕەشەكانی دایكمان و
هەژاری ئەو ڕۆژانە بكەین، كە بێ خۆشەویستی تێدەپەڕن!
بۆ ساتێكیش دەنووك لە ئاوی ئایدیۆلۆژیا و
كاسەی خەمی ئەو دڵانە بدەین.
كە كۆستی ڕۆژانەی شەهیدێك قەرەباڵغی كردوون.
* * *
هاوڕێم جەمال ...
من نامەوێ ئەو نیشتمانەت بیرخەمەوە،
كە لە دابەشكردنی خۆشییەكانییدا لەوێ نەبووین.
نامەوێ چاوچنۆكی هەندێك كەست بیربێنمەوە،
كە دەیانەوێ پاروو لە دەم بڕفێنن!
دەمەوێ ئەوەت پێ بڵێم:
ئێرە هیچ جەمالێكی تیا نەماوە.
خەندە، بستێك لەسەر ڕوو ڕادەكشێ، بە درۆ!
خۆشەویستی هەر وەك خۆیەتی، لەنێو مەسیجی مۆبایل خۆی حەشارداوە.
خەم ... هەروەك چۆن جێتهێشت لەنێو دڵمدا وا لەوێ كزكز دەسوتێ.
لێرە بۆ هەر خیانەتێك، پاساوێكیان حەڵاڵكردووە.
ئاهورامزداش زۆر بە كەمی سەر بە ماڵی ئەم نیشتمانەدا دەكات.
خۆت دەزانی ئەوشوێنەی یاساوڵی درۆی لێبێ،
ئەو پێی پیاناكات.
ئێرە پڕ بووە لە كۆشكی هاڕونەكان.
لە ڕوودا وەك " عەلی" فرمێسك بۆ هەژاران دەڕێژن،
لە پشتەوەش كۆشكەكانیان پڕكردووە لە كەنیزەك و ژێرزەمینەكانیش پڕ لە دراو.
هەر شەهادەی تەزویری كوردایەتییە دەبەشرێتەوە بەسەر ئەم و ئەو.
ئەوانەیش بێبەشدەكرێنەوە، كە لە ڕووی سوڵتانا دەڵێن " نا".
* * *
هاوڕێم جەمال ...
لە نامەكانی دواتردا لەو هەواڵانە ئاگادارت ئەكەمەوە كە نیشتمانی پیاگوزەر دەكات ... دوورنییە دۆڕاندنی نیشتمان، ببێتە سەردێڕی هەواڵەكانی داهاتوو.
ئەوەنییە، داوەتی ئەردۆغان ئەکەن تا بێت زەمانەوەندەکەی لەبەر هەیوانی دڵە هەلاهەلابووەکەمان بگێڕێ و لەسەر لاشەی گەریلادا نەخشەی دەوڵەتی عوسمانی پانکاتەوە!
ئەوەنییە ... لە نیشتمانی خۆمان بە بارمەتەگیراوین و
گۆڕدراوینەتەوە بە دراوێکی داشکاو و هەرزان،
لە گیرفانی خەیرییەکان، وا خەریکە ئێکسپایەر دەبین و کەڵکی مامەڵەشمان پێوە نەماوە!
ئەوە نییە، هەموومان هەریەکەی بە ڕەنگێ دەچینە ناو سیناریۆ بێتامەکان، کە هیچ بینەرێک تاقەتی نەماوە بیانبینێ.
ئەوە نییە، لەو پارچە دڵەی ڕۆژهەڵات، ژن باڵا دەکات، کەچی حزبەکان لە قۆزاخەی خەیاڵدان و دەیانەوێ بە بەیاننامەیەک وەڵامی ژیان و ئازادییمان بدەنەوە.
چیترت بۆ بگێڕمەوە لەو سەربردانە، کە کەمیان تامی ئازادی دەدەن
کە کەمیان بۆ یەکسانی پێماوە.
کە پنجێک نەماوە بەناوی ئومێد دەستی بۆ ببەین.
کە پنجێک نەماوە بەناوی ئومێد
کە پنجێک نەماوە.
کە پنجێک
کاکە ...
پەراوێز:
١- ( ١-٢-٣-٤-٥- ١١ ) : ناوی کچ و کوڕ و هاوسەری جەمالن)
٢- قەڵا: قەڵای هەولێر
٣- سەندیکا: سەندیکای ڕۆژنامەنووسانی کوردستان
٤- مەچکۆ: چایخانەی مەچکۆ
٥- ئاوێزان: یانەیەکە لە هەولێر
نووسەران: یەکێتی نووسەران
٢١- ١- ٢٠٢٣ هەولێر
چیرۆکى ( تارمایی ناو تەم)
پێشکەشە، بە گیانى بەرزەفڕى ڕابەرى هونەر ( مامۆستا زرار محەمەد مستەفا).
دەتوانن ئەم چیرۆکە لێرە، یان لە ژمارە ٢٣ ى گۆڤارى دیوان بخوێننەوە.
تارمایی ناو تەم
ئەو هەمیشە دەیگوت: هەرچەندە شەڕی ناوەخۆ، هەموو هیواكانی ژاكاندووم، بەڵام ئەم حەوت خوێندكارەم بەتەواوی فێری موزیک ببن، هیچ خەمێكم نامێنێ و بەڵێن دەدەم لەجیاتی دەنگی بێزاركەری تۆپ و ویزەویزی گوللەی وێڵ، شار پڕ لە ئاواز و موزیک بکەم. ئەمە بێگومان بۆ من خۆشیێكی بێ كۆتایە. بۆیە دەڵێم خودایە وەك ئەوەی لە بەشێكیان بێبەشت كردووم، ئەو ئومێدەم مەژاكێنە. ئەم دیالۆگە رۆحییە هەمیشە سرووتی ڕۆژانەی مامۆستا بوو، كە لەبەرخۆیەوە وەك نزا و پاڕانەوەیەك، یان ڕاستتر وەك نوێژی دەروێشێك كە لە چۆلەوانی و لەوپەڕی تەنیاییەوە بە ئومێدی بەدەنگەوەهاتنی یەزدان دایدەبەست و ئەو کاتانەی كە دڵیشی ڕوون دەبووەوە بە خۆی دەگوت: ئیدی دەڕۆم و بە دوای خەونەكەمدا دەچم … بە دوای تارمایی ناو تەمەكەدا سەری خۆم هەڵدەگرم!
ئەو هەمیشە وا بوو، زۆبەی كات لەگەڵ خۆیدا دەدوا، بۆیە بە لای هەندێك كەس وەك كەسێكی خەیاڵی دەردەكەوت و بە لای هەندێكی دیكەیشیانەوە ڕۆحزل و خۆپەرست دەبینرا. سەرەڕای ئەو هەموو بارگرژییانەی کە شاریشی گرتبووەوە و شەڕ بەر قاپی لێ گرتبوون، شار وەك كەندڕێكی درێژ، كە سەدان حەفارە كاری تێدا كردبێ و كردبێتی بە سەنگەرێكی گەورە، دەردەكەوت. کەچی ئەو هەر سووربوو لەسەر پێگەیاندنی ئەو دەستە خوێندكارە، تا هیچ نەبێ خەونەكەی بێننەدی. زۆرجار لە كەسە نزیكەكانیشی دەیبیست، كە ئەوان بەتوانجەوە پێیان دەگوت، "مامۆستا وا دەبینی شەڕ هەموو كونوكەلەبەرێكی ئەم وڵاتەی گرتۆتەوە، لە وڵاتێكی وا وێراندا، كە مرۆڤ بەهایەكی نەماوە، موزیک چ سوود و پەیامێکی دەبێ". کەچی ئەو بە سوكە بزەیەكەوە وەڵامێكی كورتی دەدانەوە و دەیگوت: من و جەنەڕاڵەكان خەونێكی هاوبەشمان هەیە و دەمانەوێ گرەوەکە ببەینەوە، مەیدانی ئەوان خوێنە و مەیدانی منیش ئاواز و میلۆدییە. بەو وەڵامە كورتە ناخهەژێنە خۆی لە پرسیار و گومانەكان دەدزییەوە.
هەر حەوت خوێندكار، ڕۆژانە بە بەرگێکی ڕێكوپێك و خاوێن، هەر یەكەیان بە ئامێری موزیکی تایبەتی خۆیەوە، كاتی دیاریكراوی خۆیان بۆ پرۆڤەی موزیک دەزانی. مامۆستاشیان بە بێ دوودڵی و بەئەسپایی و بەوپەڕی هێمنییەوە، چارەكێك پێش کاتی لە ماڵەوە دەکەوتە ڕێ تا بە فێرگەی موزیک ڕابگات، وەك پیشەی هەمیشەیی خۆی بە شەقامی بەرباخچاندا دەهات و لەبن لێوەکانیەوە، نەرمە ئاوازێكی نیانی دەچڕی، كە پێدەچوو بەشێك بێ لە ڕاهێنان و پرۆڤەی ئەم ڕۆژەیاندا. ئەو هەر وابوو، بۆیە هەر كەسێكی ئەم شارە ئەگەر تەنها سێبەرەكەیشیان بدیبا، دەیانزانی ئەوە مامۆستایە، چونكە زۆر بەڕێكی بە ڕێگادا دەڕۆیشت و كەمتر ئاوڕی بەملاوئەولا دەدایەوە، قووڵ لە بەردەمەكەی دەیڕوانی. وەک نەریتێکی خۆشی تا دەگەیشتە هۆڵەكە یان فێرگەكە، دەیانجار دەستی بۆ گرێی بۆینباخە گوڵگوڵییەكەی دەبرد و لەگەڵیشیدا دەستێكی بە قژە لەلا شەقبووەكەیدا دەهێنا و سمێڵە بۆیەكراوەكانی لەگەڵ ئەو نەرمە ئاوازەدا بسكەیان دەهات. ئەو لەو كەسانە بوو كە هەمیشە پێڵاوەكەی بریقەی دەدا و هەر دەتگوت تازە لە دەستی بۆیاخچییەكەی وەرگرتۆتەوە. ئەو زیاد لە پێویست گرنگی بە جوانی لەشولار و ئاکار و سیمای خۆی دەدا، بۆیە هەردەم ئارەزووی بوو، خوێندكارەكانیشی وەک خۆی پۆشتە و پەرداخ بن. هیچ كات هێندەی ئەو دەمە پەست و دڵتەنگ نەدەبوو، كە خوێندكارێكی بە پیسوپۆخڵی بدیتبا. یان ئامێرەکەی بە بێبایەخی لە نێو جانتاکەیدا هەڵگرتبا، واوەیلا بۆ شوختێك کە بەر ئامێرەكە دەكەوت، چۆن سەرزەنشتی دەکردن و ئەركی ڕۆژانەی لەسەرقوڕستر دەكردن. من هەر وام دیبوو و هەر واشم دەناسی كە ڕەفتارەكانیم دەخوێندنەوە، هەمیشە پێم كەسێكی هێمن و كەمدوو بوو، بەڵام خوێندكارەكان پێچەوانەی ئەوەیان پێ ڕادەگەیاندم. ئەوان لە توڕەیی مامۆستاکەیان زۆر دەترسان، پێیان سەیربوو كە پێم دەگوتن؛ بە ڕاستی ئەو كەسێكی ئارامە! دوایی بۆم دەركەوت، ئەوان ڕاستیان دەكرد. ئەو لە كاتی وانە گوتنەوەدا زۆر كەسێكی پێداگر بوو. هەر ئەوەش بوو وای لە خوێندكارەكان كرد بە ماوەی چەند ساڵێكی كەم، تەواو فێری ژەنینی ئامێرە موزیکییەكان ببن. ئەم جیهانەی ئەوان هەرچەندە زۆر بچووك بوو، بەڵام لە ناوەوەدا … لەناو ئەم چوار دیوارەدا، لەو شەپۆلە بێكۆتاو نائارامانەی دەریا دەچوو، كە كەشتییە گەورەكانیش لەسەر پشتیاندا وەك خاڵێكی بچووك دەدرەوشێنەوە و شەپۆلی ئاوازەكان بەرەو لەیادچوونەوە هەڵیدەگرتن. كە كەوانەی ئامێرە ژیدارەکان یان ڕیشەی ئامێرە لێدەرەکان هاوشان لەگەڵ پەنجەكانیان لەسەر ژێیەكاندا دەهاتن و دەچوون سەریان سوك و (تەن)یان وەك پوشكەیێكی دەم بای لێ دەهات و هەستیان بە باڵەفڕکێ دەكرد و دەفڕین ... فڕینێک بەرەو تەمێكی حەوتڕەنگ، كە هەمیشە مامۆستا بەدوایانەوە وێڵ بوو.
بەرلەوەی پرۆڤەكان دەست پێبكەن، مامۆستا بۆ چەند ساتێك لەدیار ئەم تابلۆیە دادەما و قووڵ ڕادەما، كە کاری لەسەر دەکرد. وێنەی هەمان تابلۆشی لە ژووری نووسینگەكەی، لە ماڵی خۆیدا کاری لەسەر دەکرد. پاشان ڕووی لە قەپەنگە گەورەكەی هۆڵەكە دەكرد، كە لا دیوارێكی لە ناوەڕاستدا بۆش دەکرد و بانگی دوو لە خوێندكارەكانی دەكرد تا بیكەنەوە … ئەو قەپەنگە گەورەیە بەسەر خەرەنددا دەیڕوانی، لەنێوان دیواری هۆڵەكە و لێواری خەرەند باخێكی فراوان نێوانی دەکردن. كە كاتی خۆی سمایل بەگ یەكەم شەتڵی نەمامی لەم باخچەیەدا ڕوواندبوو، بەڵام مەرج نییە درەختەكانی ئەم باخچەیە هەمان ئەو درەختانە بن، كە باخەوانەكەی سمایل بەگ بە حەزێكی شێتانەوە خزمەتی دەکردن، چونكە ئەم شارە هەمیشە سەربەگۆبەند بووە. هەر كات و سەردەمێك فیشەكێك لەم هەرێمەدا تەقا بێ، زایەڵەی لەم شارەدا داوەتەوە ... هەڵدانەوەی هەموو ڕۆژێی هەر دوولای قەپەنگەكە، بۆ ئەوە بوو تا ئاوازەكانی ناو هۆڵ، هاڕمۆنیایەك لەگەڵ ئاوازەكانی ناو خەرەنددا پێكبێنن. شنانەوەی گەڵا تێكچڕژاوەكانی باخچەكەش لەگەڵ ئەم كۆكتێلە ئاوازە تێكەڵ دەبوو. ڕۆژانە دوو كاتژمێر ئەم هۆڵە جمەی دەهات. هەرچی پەپوولەی سەر ئەم شارە هەبوون لەوێ كۆدەبوونەوە. سەرەتا پێش ئەوەی هەردوو لای قەپەنگەكە بكرێنەوە باڵەكانیان لە میناكانی دەخشاند و سەرمەستانە خۆیان بە مینای قەپەنگەكەدا دەدا. لەگەڵ كردنەوەی قەپەنگەكە و واڵابوونی لایەكی هۆڵەكە، بە ماوەیەكی كورت پەپوولەكان دەڕژانە ناوی، وەك ڕژانی سەربەرەوخواری تاڤگەیەكی پڕ ڕەنگ، كە تیشكی خۆر پەلكەزێڕینەی بۆ دروست دەكات. ئەوان هەموو ڕەنگەكانیان بە باڵەكانیان هەڵگرتبوو، كەچی مامۆستا هەر لە سیحری بە دەستهێنانی ڕەنگی هەشتەم دەگەڕا … ئەو ئیلهامی لەو هەموو ڕەنگە وەردەگرت و كاری لەسەر تابلۆكەی دەکرد، بەڵام ڕەنگەكان دەگۆڕان لەگەڵ هەر جووڵەجووڵێكدا ڕەنگی تری بۆ بەدیاردەكەوت. بۆیە سەرسام دەبوو، زۆرجار بێهودەیی لە دۆزینەوەی ڕەنگەكان دایدەگرت. ئەو كە ڕەنگێكی وەنەوشەیی دەبینی تا ماوەیەك ڕەنگی شینی لەبیردەچووەوە، كە پەپوولەیەكی باڵ پەمبەیی لەسەر ژێیەكانی كەمانچەكەی هەڵدەنیشت، گومانی لە ڕەنگی سوور پەیدادەبوو، كە ئەو پەپوولە سپییە خاڵ ڕەشەشی دەهاتە سەر بۆینباخە گوڵگوڵییەكەی، یەك بە یەك خاڵەكانی نۆتەی سەر كاغەزەكە بە ژوورەكەدا بڵاودەبوونەوە و بە بەرچاویەوە بەسەر باخچەكەدا دەفڕین و بۆ ناو خەرەند ون دەبوون.
مامۆستا خەریك بوو لەو كۆتاییە نزیك دەبووەوە، كە ئاواتەكەی بێنێتە دی، بەتایبەت كە بینی ڕۆژبەڕۆژ خوێندكارەكان دەست و پلیان لەگەڵ ئامێرەكان نەرم دەبێ و لەو ئاوازە نزیك دەبنەوە، كە لەناو ڕۆحی مامۆستادا جمەی دەهات ... ئەو ئاوازەی دەمێك ساڵ بوو مامۆستا ناوی نابوو (چریكەكانی خەرەند).
هەرچی منداڵی گەڕەك هەبوون، تەنانەت هەندێكیان لە گەڕەكە دوورەكانیشەوە دەهاتن و ڕۆژانە لە پشتی ئەو دەرگا كۆنەوە خۆیان مەڵاس دەدا، كە پێدەچێ ئەم كۆنە دەرگایە لە كولتوری باوانەوە ... كە بۆ زەمەنی پاشای گەورە دەگەڕێتەوە، مابێتەوە. لەو دەرگایانە بوو كە لە فیلمەكان دەمانبینی، كاتێ لەشكرێك كۆدەبێتەوە و دەیەوێ هێرش بۆ سەر قەڵایەك بەرێ، بەڵام دەبینن دەرگای قەڵاكە، پێویستی بە گوشارێكی زۆر هەیە تا بشكێ و لێیەوە بچنە ناو قەڵاكەوە ... لەم جۆرە دەرگایانە بوو، وەلێ بە تێپەڕینی كات مێخەكانی شل ببوونەوە و درزیش كەوتبووە نێوان تەختە ئەستوورەكانی، بۆیە منداڵە چەتوونەكان بەئاسانی دەیانتوانی لەو درزانەوە، ناو فێرگەكە ببینن و بە ئاسانی گوێیان لە دەنگی ئامێرەكان ببێ. ڕۆژبەڕۆژ هۆگرانی ئەم خۆ ماتكردنە لە پشت دەرگا زیاد دەبوون، تا وای لێ هات كوڕگەل و پیاوە بە تەمەن و ژنەكانی گەڕەكیش ئارەزوو بكەن، گوێ لە جادووی ئەم موزیکە بگرن. هەندێكیان ئەوەندە لەپشتی دەرگاكە دەمانەوە، لەبیریان دەچوو، وڵات پڕە لە ئاژاوە و شەڕ.
هەموو دانیشتوانی شار ئەو بەرەبەیانەیان لەبیرناچێتەوە، كە هێزەكەی ئەوبەر بەوپەڕی هۆڤانە، وەك لە بەیانە عەسكەرییەكانی ڕادیۆوە گوێمان لێ بوو بەپاڵپشتی کاتیۆشاكانی وڵاتێکی دراوسێ، كە بۆ هاوكارییان هاتبوون، شاریان كوێرانە بۆمباران كرد، زۆربەی بۆمبەكان و کاتیۆشاكان بەر ناوبازاڕ كەوتن، كە ئاپۆرەی خەڵكی تێدابوو، هەندێك لە کاتیۆشاكانیش گوایە ئاڕاستەی بارەگای سەرەكیی فەرماندەییەكە كراون، بەر خانووە قوڕەكان كەوتن و دەیان بریندار و شەهیدی لێكەوتەوە، ئەوەی بۆ ئێمەش كاریگەری هەیە وەك گێڕەرەوەی ئەم چیرۆكە ئەو ڕەتلە هاوەن و کاتیۆشایە بوو بەر ئەو فێرگە كەوت، كە وانەی موزیکی تێدا دەدرایەوە و تەواوی خانووەكەی بەسەریەكدا ڕماند و ئەو هیوایەی ژاكاند، كە خەریك بوو لەناو دڵی مامۆستادا چرۆی دەكرد. لەوەشیان كارەساتبارتر بە لای ئەوەوە تەپینی لایەكی دیوارەكە بوو بەسەر ئەو تابلۆیەی، كە ڕەنجێكی زۆری بۆی دابوو! دوای نەمانی گرمەی بۆمبەكان و ئەو تەمە خۆڵەمێشییەی شاری گەمارۆدابوو، كوڕگەل یەك یەك و دوو دوو سەریان دەردەهێنایەوە و بە غار بەرەو ئەو شوێنانە هەنگاویان دەنا كە دەزانرا بۆتە نیشانەی تۆپهاوێژەكان، بەڵكو بتوانن كەسێك لە ژێر دار و پەردوودا ڕزگار بكەن.
گەیشتنی هەواڵە ناخۆشەكە بە مامۆستا لە ڕێی یەكێك لە خوێندكارەكانەوە، دڵی مامۆستای خستە ناڕەحەتی و خەریك بوو لە تاو ئەم هەواڵە تەواو ببورێتەوە، بۆیە هیچی پێ نەما جگە لەوەی پرسیاری تابلۆكە بكات. بەڵام كە زانی تابلۆكە تەواو شێواو و شكاوە، ئیدی بێئومێدی دایگرت و لە جێی خۆی هێزی ئەوەی نەبوو بجوڵێ، بەڵام دڵی خۆی بەوە دایەوە، كە دانەیەكی لە هەمان ئەو تابلۆیە لە ماڵەوە هەیە و پێ بەپێ لەگەڵ ئەو وێنەیەی ناو هۆڵ، كاری لەسەر دەكات.
هەموو ئەو ڕۆژانەی ماندووبوون و پرۆڤەی، وەك نەوارێكی سینەمایی هاتنەوە بەر دیدە و داخی بۆ ئەوە دەخوارد، چۆن توانییان چەقۆ بخەنە سەر ملی موزیک و شەڵاڵی خوێنی بكەن؟ ئەو ڕۆژانەی بیركەوتنەوە كە خوێندكارەكانی بەحەزەوە دەیانگوت، ناتوانن لە هیچ هۆڵێكی تر جگە لەم هۆڵە ئاواز بژەنن. نایانەوێ ئاوازێك ببەنە دەرەوە تا ئیلهامی شەڕی لێ وەربگیرێ. ئەو وای دەزانی هێشتا ماویانە تا بتوانن قسە لە سیحری موزیک بكەن، بەڵام مامۆستا بە زەردەخەنەیەكی درێژەوە ڕووی لە خوێندكارەكانی كرد و پێی گوتن: ئێوە ئازادن تازە پێویستیتان بە من نەما. هەموویان وەك ئەوەی كۆرسێك بن بۆ تەواوكردنی پارچەیێكی گۆرانی، لە پڕ و بە یەكدەنگ گوتیان : نا نا مامۆستا ئێمە لێرە ناچینە دەرەوە و ناتوانین لە شوێنێكدا موزیک لێ بدەین، كە بۆنی بارووت داغانی كردبێت. چۆن دەتوانین ئاوازێكی ئاوا نەمر لەنێو فەزایەكی ئاڵۆزكاو بە شەڕ بژەنین. نا.. نا ئەم ئاوازە هەرگیز بەنێو تەلەكاندا گوزەر ناكات.
قسە سەرەتاییەكانی مامۆستا هەر بۆ ئەوە بوو تاقییان بكاتەوە، تا بزانێ ئەوان چەندە ڕاستگۆ و سوورن لەسەر پەیامەكەیان. بۆیە مامۆستا قەت هێندەی ئەو ڕۆژە ئاسوودە نەببوو، هەر لەبەرئەوەش بوو هەستی بە پەشیمانی زۆركرد بەرانبەر ئەو خوێندكارانەی، كە ڕۆژێك لە ڕۆژان خۆی لێ زوێركردبوون. سەرسام بوو، كە بینی ئەوان زۆر لەسەرەوەتر لەوەی ئەو بۆی چووبوو، بیردەكەنەوە. ئیدی دوای ئەم بەرسڤ و ڕەتكردنەوەیە، بۆ ڕۆژانی دواتر مامۆستا بە گوڕوتینێكی زۆرترەوە وانەی تازەی فێر دەكردن.
داتەپینی تەواوی فێرگەكە زۆر كاری لە مامۆستا كرد و وای لێهات تیپەكەیان پەكی بكەوێ و لەبەریەك هەڵوەشێتەوە. كەچی مامۆستا ڕۆژانە لەسەر هەمان ڕیتم بەرەو هەمان شوێن ڕێی دەکرد و، بەیادی ئەو ڕۆژانە لەسەر پێچكە دیوارێك دادەنیشت و وەك كوكوختیێكی بریندار ناڵەی لە كەمانچەكەی هەڵدەستاند و بە یادی ئەو ڕۆژانەی پێشووش، یەكێك لەو پارچانەی دەژەنی كە ناویان نابوو (چریكەكانی خەرەند).
كە بەوپەڕی لەش داهێزرانەوە دەگەڕایەوە ماڵەوەش، كاری لەسەر تابلۆكە دەكرد و شتێكی بۆ زیاد دەكرد، كە ساڵانێك بوو بۆی تەواو نەدەكرا، ئەویش دروستكردنی تارمایی مرۆڤێك بوو لەنێو تەمێكی حەوتڕەنگدا، كە وای هەست دەكرد ڕۆژێك ئەو تەمە لە خۆدا ونی دەكات، وەك چۆن فێرگەی هونەرەكەیان نوقمی تەمێكی خۆڵەمێشی بوو و تەواو لە خۆیدا ونی كرد. بەڵام وەك بڵێی لەم دواییانەدا چاوەڕێی هاتنەوەی خوێندكارەكانی بێت، تا جارێكی تر بەیەكەوە چریكەكانی خەرەند بژەنن و ئەویش بە نێو ڕاڕەوەكانی ئەم تەمە حەوتڕەنگییەدا لەوپەڕی ئومێدەوە خۆی ون كات. ڕۆژبەڕۆژ لە گەڕانەوەی خوێندكارەكاندا ئومێدی دادەنا و ڕەنگەكانی سەر تابلۆكەش كاڵدەبوونەوە و هەموویان لەیەك ڕەنگدا دەتوانەوە، ئەویش ڕەنگێكی خۆڵەمێشی بوو، بۆیە بەلای ئەوەوە ئەم تابلۆیەش لە تەلیسمی خۆی كەوت وەك چۆن (چریكەكانی خەرەند) لەدوای ونبوونی خوێندكارەكان ڕۆژبەڕۆژ ناڵەیان لێ هەڵدەستاند و ئەویشیان بەرەو خەڵوەتێكی نادیار ڕاپێچ كرد. ئەو تەواو خۆی لە حەشاماتدا شاردەوە و چون تارمایی ناو تابلۆكە، ئەویش بەتەواوی لە بەرچاوان ونبوو. ئەمڕۆ دوای سێزدە ساڵ تێپەڕین بەسەر ڕۆژانی شەڕ و پازدە ساڵ بەسەر وەشاندنی دوایین فڵچە بەسەر تابلۆكەدا، لە یەكەم پێشانگەی تابلۆدا لە پەیمانگای هونەرە جوانەكانی شاردا. تازە مامۆستا هەڤاڵ خەریكە ئەم تابلۆیە بۆ قوتابییەكانی شیدەكاتەوە، ئەوەی مامۆستای هونەر بەسەرسامییەوە باسی دەكات، ناوی سەر تابلۆكەیە (تارمایی ناو تەمە حەوتڕەنگییەكە) كە نە تارمایی تێدا دەدۆزێتەوە و نە ڕەنگەكانی دەبینێ، بۆیە نەیدەزانی لە كوێدا بە تابلۆكەدا بچێتەوە. ئەمە نهێنییێك بوو مامۆستا هەر بەشەی لای یەكێك لە هاوەڵە هەرە خۆشەویستەكانی باس كردبوو، گێڕانەوەی هەر یەكەیان، پارچەیەكی لەم كارەدا تەواو دەكرد، كە هەریەکەیان بەشێكیان لێ دەزانی. وەلێ ئەوەی سەیر بوو و وەك گرێیەك كەس پێی نەزانی، عەوداڵیی مامۆستا بوو بە دوای ڕەنگی هەشتەم و لەناویشیدا ئەو تارماییە بوو، كە تەواوی ژیانی بۆ تەرخان كرد و نەیتوانی بیدۆزێتەوە. هەندێك وای بۆ دەچن، ئەمە تارمایی دڵخوازێکی خۆیەتی، کە بە خەیاڵ ئافراندوویەتی. هەشبوو دەیگوت: ئەمە تەنها شوبهاندنێكە و هیچی دی، شوبهاندن بە كەسێك كە لە بنەڕەتەوە بوونی نەبووە.
قەپەنگ: لە زۆربەی تەلارسازیی خانووە کۆنەکانی ڕەواندزدا، لایەکی دیوار دەکرا بە پەنجەرەیەکی گەورە بۆ ڕوانیین بەسەر باخچە یان دەرێدا.
١٥/٥/٢٠١١ ڕەواندز
ڕانانێکم بۆ کۆمەڵە چیرۆکی (سەربازانی خوا) لە نووسینی (یەشار کەمال) و وەرگێڕانی لە فارسییەوە، لەلایەن (ڕێباز مستەفا) کردووە و لە ژمارە ۱۳۳٨ ی ڕۆژنامەی ڕێگای کوردستان بە بەرواری سێشەممە ۲/٥/۲۰۲۳ لە لەپەڕە ۱۱ ی ئەدەب بڵاوکراوەتەوە.
ئەگەر مەجالت هەبێ ئەتوانی لێرەش بیخوێنیتەوە.
سەربازانی خوا
بۆ کردنەوەی دەروازەیەک بە سەر ناوەرۆکی کتێبی سەربازانی خوا، دەبێ چاوێکمان لەسەر جیهانی ڕاستەقینەی ڕووداوەکانی ناو ئەم چیرۆکانەبێ، کە دەچنەوە سەر ڕێبازی ڕیالیزم، ئەو ڕێبازەی بووە جێی سەرنجی نووسەرە ناودار و ڕەخنەگرەکانی ئەدەبی فەرەنسی لە نموونەی ستانداڵ و بلزاک و فلۆبێر و مۆپەسان، ئەم بەهرەمەندانە، کۆی بەرهەمەکانییان بەشێوەیەکی تەواو ڕیالیستی خستوونەتەڕوو و نەمرییان بۆ خۆیان تۆمار کردووە، کە سەیری بەرهەمەکانی نووسەر گی دۆ مۆپەسان، دەکەین، بە تایبەت یەکەم ڕۆمانی لەو شەش ڕۆمانە بە پێزەی پێشکەشی کتێبخانەی فەڕەنسی کردووە بەناوی ( بەسەرهاتی ژنێک) تەواو دەچینە ناو ژیانی ژنێک لە تەمەنی ١٧ ساڵییەوە تا پیری، لەم ڕۆمانەدا نووسەر وا بە نێو سروشتدا دەتگێڕێ، حەزدەکەی بێ چاوساغ بەو ناوچانەدا بڕۆیت و ناوەرۆکی ئەم ڕۆمانە بکەیتە دەلیلی خۆت. ئێستاش دوای سەد و سی ساڵ کە بەرهەمە وەرگێڕدراوەکانی بۆسەر زمانی شیرینی کوردی دەخوێنینەوە، وا هەست دەکەین ئەم بەرهەمانە بۆ کۆی ویژدانی مرۆڤایەتی نووسرابن، لە ڕوانگەی ستاتیکییەوە ئەوەندە بەرز و جوانن، مەگەر یەشار کەمالی بە ڕەچەڵەک کورد توانیبێتی بگات بە ئاستی ئەو وەسفە ورد و جوانەی لە توێی بەرهەمەکانی مۆپەساندا دەیانبینین، ئەو لێکچوونە زۆرەی نێوان ئەم دوو بەهرەمەندە بەتایبەت کە ئێمە دەمانەوێ باسێک لە کۆچیرۆکی سەربازانی خوا بکەین، بەراورد بە هەردوو ڕۆمانی پییر و جان و بیل ئام، ڕووبەڕووی هەمان کەشی خوێندنەوە و جوانیی سروشت و شێوە ژیانی تەنیای کاراکتەرەکانی نێو ئەو بەرهەمانە دەبین، خاڵی هاوبەش لەنێو ئەم دوو نووسەرەدا گەلێک زۆرن، ئەگەر کەسێک بیەوێ بەراوردێکیان بکات و بە وردی شەن و کەوی بەرهەمەکانییان بکات. ئەوەی بۆ من جێی تێڕامان بوو، کەشی ناو چیرۆکەکانی سەربازانی خوا و ڕۆمان و نووسینەکانی مۆپەسان بوو. ئەگەر چیرۆکەکانی یەشار کەمال لەم کۆ چیرۆکەدا زیاتر بەسەر دەریا و ناو پارکی فلۆریا و کوچە و کۆڵان و شێوە ژیانی کەسە پەراوێزخراوەکانی شارێکی گەورەی وەک ئەستەبۆڵ بن و باسی گەرمییان لە تەوەری ڕاوە ماسی و گرتنی باڵندە و ئەم جۆرە ئیشانەدا بسوڕێتەوە، کە هیچ تێچووێکی نییە بۆ کەسەکان، ئەوا لە ڕۆمانی پییر و جانی مۆپەسانیش، لە دێڕەکانی یەکەمی ئەم ڕۆمانەدا و بە دیاریکراویش کە بەناوی بابە ڕوڵاند دەست پێدەکات، ئەو پیاوەی ئارەزووی لە ڕاوە ماسییە، دەچینە ناو هەمان کەشی ئەو چیرۆکانەی یەشار کەمال دایڕشتوون، لەوێ مێرمنداڵەکان نەوەک هەر بۆ ئارەزوو، بەڵکو بەندەکانی ژیانییان بە ڕاوە ماسییەوە گرێدراوە، بەڵام لای مۆپەسان ئارەزوو زیاتر باڵادەستە تا دەرکردنی بژێوی لەسەر ڕاوە ماسی، ئەگەر بە وردی سەرنج لەم پەرەگرافە بدەین ئەو ڕاستییەمان زیاتر بۆ بەدیاردەکەوێ، کە دەریا چ جادووێک لە مرۆڤ دەکات "جان بە باوکی دەڵێت: باوکە خێرە موجامەلەی مێوانەکەمان ( روزمیلی) ناکەی! جەنابی ڕولاند شڵەژا و تەوازی هێنایەوە و گوتی: ببورە خات روزمیلی، من ئاوام، خانمان دەعوەت دەکەم، چونکە حەز دەکەم لەگەڵیاندا بم، پاشان کە دەگەمە ناو ئاو و خۆم بەسەر ئاوەوە دەبینم ، خۆم لەبیر دەکەم و تەنیا بیر لە ماسی دەکەمەوە. لا 18 ڕۆمانی پییر و جان" . تا زیاتر لەگەڵ ئەم دوو نووسەرەدا بڕۆین، زیاتر خاڵی هاوبەشیان لەنێواندا دەدۆزینەوە.
بە حوکمی ئەوەی لە نێو ڕێبازی ڕیالیزمدا پاڵەوان یان کاراکتەری سەرەکی ناو چیرۆک و ڕۆمان ... پێبەپێ لەنێو ڕووداوە ڕاستەقینەکاندا گەشە دەکات و دەردەکەوێت، نەک وەک ئەوەی لە نێو ڕێبازەکانی بەرایی ( کلاسیزم و ڕۆمانسیزم) دا ، کە پاڵەوان ئامادە دەکرا و پێشکەش بە خوێنەر دەکرا. ئەم نموونانە لە ڕۆمانەکانی (تاوان و سزا و برایانی کارامازۆف) ی دیستۆفسکی ڕۆماننووسی ڕووسییشەوە بەڕوونی بەدیاردەکەون و نموونەیەکی ڕاستەقینەمان بۆ بەرجەستە دەکات. هەروەها گۆگۆڵ و لیۆ تۆڵستۆی و چیخۆف نموونەی زیندووی ترن لەم بوارەدا. بە تایبەت جەنگ و ئاشتی و ئاناکارنینای لیۆ تۆڵستۆی، تا ئەمڕۆش زەنگەکەیان لە هۆشیاریی خوێنەراندا دەزرنگێتەوە.
جیهانی ناو ئەم چیرۆکانەی یەشار کەمال لەم خاڵەدا ڕێک دەچێتەوە سەر ڕێبازی ڕیالیزم، بەوەی نووسەر پێبەپێ پاڵەوانمان پێدەناسێنێ و لە چاوەڕوانی کارەسات یان ڕووداوی گەورەتر دەمانهێڵێتەوە. یان ڕووبەڕووی بویەرێکی ترمان دەکاتەوە ئەویش ئەوەیە، نەک هەر پاڵەوانەکان تەنانەت شتەکانی دەوروبەریش خۆیان دەدوێن، بەتایبەت ئەوەم لە چیرۆکی ( دەتگوت ئەو ڕۆژانە لە ئاسمانەوە باڵندە دەبارن) لە چاوی باڵندەکاندا خوێندەوە.
بۆئەوەی هیچ گومانێکیشمان نەمێنێ لەوەی ئەم چیرۆکانە یان ڕاستتر بڵێم چیرۆکە هەواڵانە ( فیچەر) سەر بە ڕێبازی ڕیالیزمن، پاراوی و ڕاشکاوی ئەو زمانە سادەیەیە کە نووسەر بەکاری هێناوە یان لەسەر زاری کاراکتەرەکانی دەیانخاتەڕوو، ئەوەی کە لە دەروونییاندایە بەو زمانە سادەیە هەڵیدەرێژن و هەموومان بە ئاسانی تێیان دەگەین.
هەروەک دەزانین، لە ڕیالیزمدا زۆرتر گرینگی بە چیرۆک دەدرێ تا ژانری تری وەک شیعر، بۆیە کەمترین زمانی شیعری لەنێو ئەم هەشت چیرۆکەدا بەدی دەکەین، ئەوەی دەیبینیین هەمووی گێڕانەوەی ڕووتە، تێکەڵ بە هەست و سۆزن، دوورن لە ڕووداوی خەیاڵکرد.
لە کتێبی سەربازانی خوا، بەسەر خوێندنەوەی هەشت چیرۆکی ناوازەدا هەڵدەبین. کە هەریەکەیان تام و بۆی لەوەی تریان خۆشترە. بەڵام بێ ئاخ هەڵکێشان و هەڵڕشتنی فرمێسکیش تەواو نابن. لەبەرئەوەی چیرۆکەکان ڕووداوی ڕاستەقینەی ئەو کەسانەن، کە لە پەراوێزی کۆمەڵگادا ژیان دەگوزەرێنن، بەتایبەت ئەوانەی کە بێ سەرپەرشت ماونەتەوە، لە ئەنجامی کێشەی خێزانی یان دروستبوونی تەنگ و چەڵەمەی دیکە بۆیان و بەناچاری کەوتوونەتە سەر جادەکان و ڕۆژان لەنێو کوچە و کۆڵانەکانی ئەستەنبۆڵ بۆ بەدەستهێنانی بژێویی خۆیان خەریکی گیرفانبڕینن یان دەکەونە کێشە و بێشە و دروستکردنی شەڕ و ئاشووب یان لەنێو پارکی فلۆریا ڕۆژ و شەو ئەوێ بە ماڵی خۆیان دەزانن، یان ژێر زێرابی ئاوەڕۆکان دەبێتە خۆشترین جێی خەوتنیان! یان هەیانە خواستی دزی و گیرفانبڕینی نییە و خۆی بە ڕاوەماسی لە دەریا یان ڕاوکردنی باڵندەکان لە وەرزی زستاندا بە تۆڕ و تەپکە، لە نێو پارکەکان خەریک دەکات. یان وەک موحتەرەم یوغون تاش، هەر ئیشێک بێ دەیکات بۆ ڕازییکردنی دڵی بەرانبەر تا بتوانێ جێی خۆی بکاتەوە و بە سکی برسی ڕۆژ نەکاتەوە.
هەر چیرۆکێک لەم هەرشت چیرۆکە بابەتێکی تایبەت بە خۆی هەیە و هەموویان لە ڕێی چاوپێکەوتنی نووسەرەوە لەگەڵ کاراکتەرەکاندا سەرنج دراون و تێبینی کراون و داڕێژراونەتەوە و خراونەتە بەردیدەمان، هەر چیرۆکێک لەو چیرۆکانە دەخوێنیتەوە دەڵێی ئەوەیان کاریگەرتر بوو لەوەی پێشتر، وەلێ هەموویان بە سەر یەکەوە یەکتری تەواو دەکەن و دەکرێ وەک ڕۆمانێک لێیان بڕوانین.
لەبەرئەوەی ئەمانەش گێڕانەوەن و لە چوارچێوەی ڕێپۆرتاژی ڕۆژنامەوانیشدان، دەکرێ وەک چیرۆکە هەواڵ (فیچەر) بیان ناسین، ئەگەر پەردەی ئەوەشیان لەسەر لابدەین کە نووسەر مەبەستی نەبووە لایانبدات، بێگومان دەچنەوە سەر جیهانی ئەدەب و نێو ژانری چیرۆک و نۆڤلێت، لەبەرئەوەی کۆی چیرۆکەکان ڕاستەقینەن و ژینگە و کەسەکان دیارن و لەگەڵ سەربردەی هەر یەکەیان بەرخورد دەکەین، دەکرێ بڵێین کۆمەڵە چیرۆکێکی ڕیالیزمین و سەر بە جیهانێکی ڕاستەقینەن. بەڕای من ئەوەی وەک کێشەی ئەدەبی دێتە بەردەمیان، ئەوەیە چیرۆکەکان چارەسەریان لەگەڵ دانییە، ئەوەی هەیە گێڕانەوەیەکی ڕووتی زاری ئەو مێرمنداڵانەیە، کە لەو مەینەتیانەدا دەژیین، بێ ئەوەی چارەسەرێک دۆزرابێتەوە، تەنیا ئەوەی لەلای خوێنەر تێبینی دەکرێ هەڵچوونێکی سۆزدارییە، لەگەڵ ئەم شێوە ژیانەی تێیدا دەژیێن، دەکرێ لە دەرەوەی چیرۆکەکان نووسەر بەو ئامانجە دایڕشتبنەوە کە دەوڵەت فریایان بکەوێ و چارەیەکیان بۆ بدۆزێتەوە.
لە ڕەگەزە هەرە بەهێزەکانی ئەم چیرۆکانە، ژینگە و بارودۆخی کۆمەڵایەتی و دەوروبەرە، کە کاریان لە ژیانی تاک بە تاکی ئەو کاراکتەرانە کردووە و لە خۆیان نزیک خستووینەتەوە و وایان لێکردووین بە حەزەوە کۆتایی چیرۆکەکانییان ببینین، کە وەک جارێکی دیکەیش دەیڵێمەوە، ناخهەژێن و کارەساتبارن.
هێنانەزمانی ئەو مێرمنداڵانە، هەر لە بەهرەمەندێکی وەک یەشار کەمال دەوەشێتەوە، وەک خۆی لەنێو چیرۆکەکاندا دانی پێداناوە، کە چەندان مانگ بە دیارییانەوە بووە و ئەم بەرهەمەی لێ هەڵێنجاوە. بەهرە و تواناکانی وەرگێڕ ڕێباز مستەفاش لێرەدا باشتر بەدیارکەوتوون، لە بە خۆماڵییکردنی زمان و ئاسان لێتێگەیشتنی.
٢١/٤/٢٠٢٣ هەولێر
لە مامەڕیشەیان پرسی
لەوسەری داستان، کە گەڕایتەوە چیت هێنایەوە
گوتی تەنیا کۆترێکی پەڕ و باڵ شین، ئەویشم بەرەو ئاسمان هەڵدا
نازانم لە چ مێرگێک، نواڵەیەک، ڕەوەزە شاخێک
یان سێبەری چ زنارێک، بن قاپی دارێک
یان باوەشی گەرمی لاواندنەوەیەک،
یان لەسەر دوندی لاوکێک، سەر سینەی بەستەیەک
یان ڕۆخ کانیاوێک، دەنیشێتەوە.
حەسەن هەندرێنی
۲٥ ی ٥ ی ۲۰۲۳ هەولێر
کتێبی لەبارەی شیعری جاهیلییەوە
ئەم کتێبە، هەر تەنیا ناوەرۆکێک نییە بەڕووی ئەدەبدا کرابێتەوە و کنە و پشکنینی لەبارەی شیعر و شاعیرانی جاهیلییەوە کردبێ، بەڵکو زۆر ڕاستیی مێژوویی بەدیاردەخات لەبارەی بوونی عەرەب و ئەو نەتەوانەی بە عەرەبکراون، ئەو دەڵێ : عەرەب دابەش دەبنە سەر دوو پاژ: قەحتانییەکان، ئەوانەی جێ هەواری یەکەمیان لە یەمەن و عەدنانییەکانیش ئەوانەی جێ هەواری یەکەمیان لە حیجاز بووە،لا ٦٥ بە واتایەکی دی پاژی یەکەم عەرەبە ڕەسەنەکانن ( العاربە) و پاژی دووەمیش بە عەرەببووەکانن ( المستعربە) لا ۳۷، کاریگەریی هەردووبەرەش بە تیرە و بنەماڵە و ئەو هۆزانەی ئەکەونە ناو جغزە جوگرافییەکەی سنووری دەسەڵاتی ئەمانەوە، لەڕێی شیعر و شاعیرانییەوە بەدیار دەخات.
ئەو دەستپێکی توێژینەوەکەی بەوە دەست پێدەکات کە دەڵێ :(یەکەمین شتیش کە بەم قسانە سەرسامت بکەم ئەوەیە، من گومانم لە بەهای شیعری جاهیلی هەیە و لەسەر گومانەکەشم مکوڕم ، لا ٤۰) هەروەها دەڵێ ( ئاخر زۆرینەی ڕەها ئەوەی پێی دەڵێن شیعری جاهیلی، فڕی بەسەر جاهیلییەتەوە نییە، بەڵکو دوای سەرهەڵدانی ئیسلام هەڵبەستراوە و دروستکراوە، ئیدی ئەم شیعرانە ئیسلامیین و دەرخەری ژیانی موسڵمانان و مەیل و ئارەزووەکانیان دەکەن، زیاتر لەوەی دەرخەری ژیانی جاهیلی بن، لا ٤۰) لە بەشێکی دیکەی باڵکێشدا دەڵێت: (لەگەڵ ئەوەشدا من ئەوە دەڵێم، کە سەردەمی جاهیلی نزیک لە ئیسلام ون نەبووە و دەتوانین بەشێوەیەکی ڕوون و مەحکەم وێنایەکی ڕوون و ئاشکرای بکەین. لێ ئەمەشیان بە مەرجێک کە پشت بە شیعر نەبەستین، بەڵکو لە لایەک پشت بە قورئان ببەستین و لە لایەکی دیکەشەوە پشت بە مێژوو و ئەفسانەکان ببەستین، لا ٤۱) بەپێی خوێندنەوەی من لەم پەرەگرافەوە دەرگا بەڕووی زمان و زارەکان و هۆکارەکانی داتاشینی شیعر لە سیاسەت و دین و چیرۆک و شعوبیەت و گێڕەرەوەکان و مێژوو و ئەفسانەکان دەکاتەوە تا دەگاتە لێواری مەبەست، بە تایبەت کە ئەگاتە بەراوردکردنی تەمەنی شاعیران بە هاتنی ئیسلام و بڵاوبوونەوەی ناوبانگ و شیعریان لەگەڵ بانگەوازی ئیسلام، ئەوەی توێژەری خستۆتە سەر گومان، بەراوردی نێوان دەقە شیعرییەکانە بە زمانی قورئان. کە بەشی زۆری شاعیران سەر بە پاژی یەکەمن، واتا ئەو عەرەبە ڕەسەنانەی زمانیان جیاوازبووە لەگەڵ زمانی حیجازیی و قوڕەیشییەکان.
ئەوەی باڵکێشە تێکبەستنەوەی شیعری جاهیلییە بە دین، بەو مانایەی یان شیعری جاهیلی بەو ڕووبەرە فراوانە و بەو زمانە پاراوەی کە قورئانی پێ نووسراوە بوونی نییە؟ یان بۆیان داتاشیوە و لەسەردەمی ئیسلامەوە بەپێی بەرژەوەندیی و تەنانەت بڕێ جاریش لەباتی پارە خراونەتە سەر قۆناغی جاهیلی، ئەمەش زیاتر بۆ پیاهەڵدان و ناساندنی ڕەسەنایەتی هۆز و بنەماڵە و تەنانەت کەسایەتییەکانیشەوە بووە. ئەمە ڕوویداوە و توێژەر نموونە دێنێتەوە و ئەرگۆمێنتەکان دەخاتەڕوو.
یان زمانی قورئان بەشێکە لەو زمانەی شیعرەکانی بۆ نموونە ئیمروئولقەیس و عەمری بن قەمیئەو موهەلهیل و عەبید و جەلیلە و عەقلەمە و عەمر بن کەلسوم و حارس بن حیلززە و تەرەفە بن عەبد و موتەلەمیس پێیان نووسیوە، کە توێژەر گومان ئەخاتە سەر بوونی هەندێکیان، بەتایبەت کە باسی ئیمڕوئولقەیس دەکات، دەڵێ ڕەچەڵەکی یەمەنییە واتا قەحتانییە، کەچی بە زمانی قوڕەیشی واتا عەدنانی نووسیویەتی.
لە بەشی شعوبیەت و داتاشینی شیعر ، لا۱٨۱، هەست ئەکەی نووسەریش لەهەندێک شوێن دەمارگیریی نەتەوەیی دەیگرێ و خەریکە بێلایەنی خۆی لەدەست بدات، بەتایبەت کە باس دێتە سەر فارس.
خۆزگە تێکستە شیعرییەکان دەکرانە کوردی، بۆئەوەی توشی پچڕان نەبین و باشتر پەیامەکەمان پێگەیشتبا.
با ئەمە وەک خوێندنەوە لەسەرم نەکەوێ، چونکە تەنیا جارێک خوێندمەوە و پێویستەکات چەند جارێکی تریش بە وردی بیخوێنمەوە، بەڵام لەبەر سەرسامیم بە ناوەرۆکی ئەم کتێبەوە بە پێویستم زانی ئەم چەند قسەیەی بۆ فێسبووک لەسەر بکەم .
جارێکی تریش بەتوندی دەستی پاچڤەکار : شەفیقی حاجی خدر دەگوشم بۆ وەرگێڕانی ئەم کتێبە نایابە لە زمانی عەرەبی بۆ سەر زمانی کوردی. پێی دەڵێم دەست خۆش هاوڕێ هەر بژیت .
ئەگەر لێیان پرسیت، کام کتێبەیە دەتگریێنێ و هەندێک جاریش وەخەندەت دەخات؟ بێ دوودڵی وەڵامییان بدەوە و بڵێ: ( بیرەوەرییەکانی موسا عەنتەر)، بەڵام خۆ دەبێ ئەم کتێبەت خوێندبێتەوە و ئاماژە بە هەندێک برگە و بابەتی بکەیت، تا بەرانبەرەکەت ڕازیی بکەیت. بۆیە بە پێچەوانەی باو لەو سەرەتایەوە پێتان دەڵێم، ئەم کتێبە بە بەهایە بخوێننەوە.
لەم دونیایەدا وەک چۆن پەنجەمۆری هیچ کەس لەوەی تریان ناچێ، ئاواش بیرەوەری هیچ کەسێک لەوەی تر ناچێت.
گیڕانەوەی بیرەوەرییش لەزاری ئەوانە خۆشە و بە پێنووسی ئەوانەش جوانتر بریسکەئەدا، کە لە ژیانییاندا سەروکاریان لەگەڵ نووسیندا هەبووە. ئەگەر وانەبێ بەسەر کۆمەڵێک بابەتی تێکەڵ و پێکەڵ و کرچ و کاڵ و لە گێڕانەوە ناخۆشدا دەکەوین، وەک چۆن لە بیرەوەری هەندێک کۆلکە نووسەری سیاسییدا دەیانبینیین، کە خۆیشی نازانێ لە کوێ دەستی پێکردووە و ئەبێ لە کوێش کۆتایی پێبێنێ.
بیرەوەرییەکانی ئاپێ موسا عەنتەر، دەچنە خانەی گێڕانەوەکانی نووسەرێکی بە ئەزموون. جا چۆن گێڕانەوەیەک! هەموو بەشەکانی کورتن، بەڵام پوختن.
ئەو، کە باسی ژیانی گوندەکەیان دەکات، وەک ئەوەیە تۆ لەبەردەم خوێندنەوەی بەشێکی کتێبی داغستانی منی ڕەسوڵ حەمزەتۆڤدابیت، یان وەک ئەوەی کوردەکان دەڵێن، داغستانی عەزیز گەردی.
لە باسی عەشق و خۆشەویستی و جێهێشتنی ژیانی لاوێتی و سەرسەرێتیشدا بەسەر خەزێنەیەکی پڕ گەوهەری وشەی ڕۆمانسیی و ڕێز و خۆشەویستییدا دەکەویین، ئەوەی ئەم خۆشەویستییەش بۆ ژیانی گەنجێکی وەک ئاپێ موسا جوانتر دەکات، تێکەڵبوونیەتی بە بنەماڵەیەکی شۆڕشگێڕ و شاعیر و کوردپەروەری وەک بنەماڵەی عەبدوڵڕەحیم ڕەحمی زاپسووە. کە لەوێ باسی لەبارەوە کردووە و من دووبارەی ناکەمەوە.
کە دێتە سەر زیندانیش، ئەو بەشەی کرۆکی باسە و زۆرترین پانتایی ژیانی ئەم تێکۆشەرەی وەخۆگرتووە و نووسینی ئەم بیرەوەرییانەشی لێکەوتۆتەوە، ڕێک ئەو بلۆکبەندییەت دەکەوێتە بەرچاو، کە جۆرج ئۆروێل لە کتێبە ناودارەکەی ١٩٨٤ دا بە دوور و درێژی لەبارەیەوە، نووسیوەیەتی، جا ئەگەر ئەم ڕۆمانەتان خوێندبێتەوە، پێویست ناکات لێرەدا بە یەک بەیەکی ئەو بەشانەدا بچمەوە و زیندان بە زیندان چاوەکانیان بکەمەوە و زومی کامێرا بخەمە سەر کاراکتەرەکەمان لە کونجێکی ئەم زیندانانەدا، چونکە نە تۆ دەزانی کامیان لەوەی تریان نالەبارتربوون، نە نووسەریش بۆی دەستنیشان کردووین، ئەوەندە هەیە و پێمان دەڵێ، کە لە زیندانەکان هاتمە دەرێ، بە هۆی ئەوەی ئەفسەرێک لێیدام و پاڵی پێوەنام و سەرم بەر سەکۆیەک کەوت چاوێکم کوێر بوو و گوێیەکیشم نابیستە. جومگەکانیشم توشی ڕۆماتیزمێکی قورس هاتوون بەهۆی زیندانە تاکەکەسییەکان و هەر بەهۆی زیندانیشەوە توشی نەخۆشی وەرەم (سیل) هاتم و ڕەوانەی نەخۆشخانە کرام! جا چ پێویست دەکات بە یەک بە یەکی ئەو هەموو زیندانانەدا بێین و شەرحی حاڵی ئەوتان بۆ بکەم؟ ئەوەندە دەڵێم، کە لە یەکێک لە دادگاییەکان، دادوەر ناسنامەکەی بە نووسەری دادگا نووسی و لێی دەپرسێت، چ کارێک دەکەیت؟ موسا بە حەنەکەوە، وەڵام دەداتەوە: کوردایەتی. بەو وەڵامەی داواکارە گشتییەکە سەرومیزاجی تێکدەچێ، بەڵام سەرۆکی دادگا بە خەندەوە لێی دەپرسێت: ئەوە چ کارێکە؟ وەڵام دەداتەوە، لەسەر کوردایەتی تاوانبارکراوم، دادگای تێهەڵچوونەوەش بڕیارەکەی پەسەند کرد، ئێستاش لێرە لەبەر کوردایەتی لە چەنەقەلە لەژێر چاودێرییدام، لای ئێوەش لەسەر کوردایەتی دادگایی دەکرێم، بۆیە لە دۆخێکی ئاوا گەر پیشەکەم کوردایەتی نەبێ دەبێ چی بێ. لا ٣١٢.
لە گێڕانەوەدا ئەوەندە پڕ و دەوڵەمەندە، دەتخاتە بەردەم ئەفسانەی نەتەوەیەک، کە هەرچی لەناوییدا دەگوزەرێ، بە ڕێگای خۆی نیشانت دەدات، هەر لە شۆڕشەکانی کورد لە شێخ سەعیدی پیران و سەید ڕەزای دێرسیم و دکتۆر ئیحسان تا دەگاتە سەردەمی زێڕینی پەکەکە، کە نیازی خۆی دەربڕیوە لەبەشەکانی سێ و چواردا زیاتر لەسەر خەباتی پەکەکە و گیانفیدایی ئەوان هەڵوەستە بکات.
لە باسی سەید ڕەزادا ئەوەندە دیمەنێکی تراژیدی ئەخاتەڕوو، مەگەر ئەو دڕندەییە هەر لە دەسەڵاتدارە شۆڤێنیستەکانی تورک بوەشێتەوە، ئاخر نە سەید ڕەزا و نە کوڕەکەی لە تەمەنی لەسێدارەداندا نەبوون، بەڵام بەپەلە تەمەنی هەردووکیان ڕێک ئەخەن ، بۆئەوەی خێرا لە سێدارەیان بدەن!
لە باسی شەهید قاسملۆشدا، کە ئاپێ موسا لەسەر ئەرکی خۆی بەرەو پاریس بەڕێیکردووە، لەم بەشەدا جیاوازیێک لەنێوان خۆی و شەهید قاسملۆدا دەکات و دەڵێت: ئەو لە من بە بەختتر بوو، چونکە ئەو مردنەکەشی شەڕەفمەندانە بوو، بۆیە گەر منیش شانسم هەبێت و لە ڕێی خەڵکەکەم شەهید ببم، بۆ من زۆر گەورەییە .. لا ١٩٤ . بەداخەوە هەمان ئاواتی هاتەدی، گەر بۆ ئەو شانس بێت، بەڵام بۆ کورد خەسارەتێکی مەزن بوو، چونکە ئاپێ موسا، وەک خۆر وابوو لەهەر لایەکبا ڕووناکییەکە لەوێوە دەردەچوو، شێوازی شەهیدبوونی لەگەڵ شەهید قاسملۆ زۆر لەیەک دەچێت، ئەوەی قاسملۆ دەستەیەک لە پیاوانی ئاخوندی تیرۆریان کرد، ئاپێ موساش لە ئێوارەیەکی درەنگی بیستەمین ڕۆژی مانگی ٩ ی ١٩٩٢ بە چەند فیشەکێک بە دەستی بکوژی نادیار شەهید دەکرێ، تا ئێستاش گومانەکان لەسەر گروپێکە بەناوی ژیتەم.
هەزاران دروود بۆ گیانی شەهیدی قەڵەم و تیکۆشان بۆ ڕزگاریی کورد، ئاپێ موسا عەنتەر.
١٢/ ٦/ ٢٠٢٣ هەولێر
شەڕ بەردەوامە
دوێنێ لە سەنگەرەکانی پێشەوەی شەڕ گەڕایەوە، خۆی لە گەرد و تۆز پاککردۆتەوە و کراسێکی گوڵ گوڵی و پانتۆڵێکی ڕەشی پۆشیوە، پێ دەچێ تازە لە گەرماو هاتبێتە دەرێ و بۆ حەوانەوە لە شانشینەکە دانیشتووە و لەو بڵنداییەوە سەیری ناو کۆڵانەکە دەکات. دەبینێ چەند منداڵێک یاری تۆپێن دەکەن، لە ناکاو لێیان دەبێتە شەڕ و جنێو بەیەک دەدەن. ئەویش لەو سەرەوە پێیان پێدەکەنێ.
حەسەن هەندرێنی
دە شیعری زۆر کورت
١
چەند جوانە گوڵەدەمەشێر لەدەست " با"
وەك ئەو جوانەی لەم ئێوارەیەدا بینییم،
پرچی پەرێشانی لەسەر ڕووخساری لادەدا.
٢
بشخۆیتەوە ، ئەو شەرابە لێوت تەڕ ناكا
چونكە دڵت بۆ عیشق مەیلی شەڕ ناكا
٣
بێ عیشق، مرۆڤ لە پیتی میم دەچێ
كە بەرەو پیری مەرگ دەچێ.
٤
لە دەمی ئاخاوتنتا
زەمەن لە گوێیەكانمدا لەنگەری گرت
ئای چەند شیرین بوو ئەو ساتە!
٥
ئاوێنە ...
لە ڕژانی وێنەی تۆ دەچێ،
لەبەردەم نیگای شەكەتم.
٦
شەقام دەبڕێ لەبەرپێمدا
خەیاڵم هەر تەواو نابێ، لەسەردا.
٧
هاتوچۆی بەگوڕمان بۆ بازاڕ
لەتەمەنی پیاسە دەكوژێ.
٨
ئەوەندە لە سەگ تێگەیین
كە بەر دامەنی جلەكانمان نەكەوێ
وەفامان خستە ناو بەردەقانییەك‌و فڕێماندا
كەچی نەمانزانی بەر ماڵە شووشەییەكەمان دەكەوێ‌‌و
هەپڕوون هەپڕوونی دەكا.
٩
بە لێكئاڵانی دووماری عاشقە‌و ماشقە
پەڕەیەك ئەگاتە سەر تەلە باریكەكانی دڵم‌و
ئەیخاتە سەر لەرەوە
هۆشیش پێم دەڵێ: حەیفێ
نەمتوانی ئەو زەمەنە ئەزموون بكەم
كە مار خۆی تیا لەبیر دەچێتەوە.
١٠
لەچایخانەی مەچكۆ
لەگەڵ هیتلەر لەسەر یەك مێز دانیشتبووین
لە جیاتی دۆمینە داوای نەخشەی جیهانی كرد.
حەسەن هەندرێنی
چ باڵایەکت هەیە، ماخەرا
لە نێوان ئاسمان و زەوییدابووم
لەودیو شووشەی پەنجەرەی فڕۆکەکەدا
ڕووی تۆم بینی، وەک ڕۆژ لە دەورم دەگەڕا.
ماخەرا: ئەم وشەیە جاران لە ڕواندزێ زۆر بەکاردەهات، ماناکەشی ماڵ خراپ بوون نەبوو ئەوەندەی بۆ ماڵئاوەدان بەکاردەهات.
ڕێگا
لە سەرێكی دەمانبات و
لە سەرەكەی تری دەمانهێنێتەوە
كەچی لامان دیار نییە ...
كام سەرەیە دەمانبات و
كام سەرەشە دەمانهێنێتەوە.
ڕێگا پڕە لە نهێنی و
لە مەبەستی هاتن و چوونیش ورد نابێتەوە
گرنگ ئەوەیە دەمانگەیەنێ و
دەمانهێنێتەوە.
ئێمەی مرۆڤ، بۆ زۆر شت ڕێ هەڵئەبژێرین
بەرەو دەرگاكانی زانست
بۆ سەربەخۆیی نیشتمان
بەرەو بەهەشت
هەر ڕێگا بوو، ئایینەكانی پارچە پارچەی سەر مەزهەب كرد
هەر ڕێگا بوو، سۆفیزمی پارچە پارچەی تەریقەت كرد.
ڕێگا بۆ ژیانێكی ئازاد گەورەترین پانتاییە
زیندانییەكیش ناتوانێ دوای ئازادبوونی
ڕێگایەك هەڵنەبژێرێ
كوێریش خوازیارن بە ڕێدا بڕۆن
ئەسپێك دوای شەهیدبوونی سوارەكەی
مێرووێك بەر لە شەهیدبوونی، بە كەوتنە بەر پێی ڕێبوارێ
لە چاویلكە بێ جامەكانی ڕێگاوە
بە پشتی كۆماوی خەفەت
ڕێدەكەن و خۆ دەگەیەننەوە قەتارێ.
بە دەست لێكبەردانی، دەنكە باران و پەڵەی گەڕۆكی هەور
دوای لێكجیابوونەوە ... بەڵێن دەدەن ئاوێزان ببنەوە
ئەمەی دەیڵێم ڕێگەیەكی دیاریكراوە
لە ڕۆمانی قەبارە گەورەی دەریاوە
ئاماژەیەكی بۆ كراوە.
نە چیا ئەتوانێ كۆتایی بە ڕێگا بێنێ
نە ڕووبار ئەتوانێ ڕێڕەوێك نەگرێ
نە هەوریش سەری خۆی هەڵنەگرێ.
كام سەفەرە بە بێ بڕینی ڕێگا لە سەفەركات
سەفەری دەریا و ئاسمان؟
سەفەری خاك؟
دەتۆش هاوڕێ ڕێگایەكم نیشان بدە
سەری گێژم لە نهێنی ڕێگا دەركات.
مەگەر لە حیكمەتی ڕێگا تۆش هەر ئەوەندە فێر نەبووی
تەواوی ژیان ...
بڕینی ڕێیەكی كورتە
لە منداڵدان بۆ منداڵدان؟
٤/١٠/٢٠٠٦ ڕەواندز
ئێران
لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو
ئێرانم بەهۆی شەڕەوە ناسی
نەوەك بەهۆی كیژە ڕەندو شۆخەكانی، چەشنی ماسی.
لە حزوری سێ سروودی نەتەوەیی
۱
ئەوەندەیان گوت ئەی ڕەقیب
تا بوونە ڕەقیبی سەرسەختی وڵات
۲
هەمیشە لە مەکتەب و لە ڕێپێوان
سروودی ئەی شەهیدانیان لەسەر زار بوو
جا لێی تێربوون، کە بینییان ڕووبارێک خوێن شەپۆل ئەکات
۳
زۆریان فەرموو خوایە وەتەن ئاواکەی
تا نیوەی وڵاتیان ئاودیو کرد
لەم نیوەیەش کە بە دەستمانەوە ماوە
وا دەبینین جەندرمە پێشێلی ئەکات.
حەسەن هەندرێنی
دیسان باران
کە لە گوند بووم
خەونم بە کەپرێکی چرۆ دەسپارد
کەپریش پەنجە نەرمەکانی
دابوونە دەستی جۆگەیەک
کە فێنکایی بۆ ڕۆح دەنارد
جۆگەلەش بە خوڕەخوڕێکی پڕ خەفەتەوە
لەوسەرەوە، گوێی دەگرت، بۆ گریە و ناڵین
ئەو شیوەنەی
کە لە زیزبوونی باران و بێ میهرییدا، هەڵدەقوڵین.
٢٠٢٣/٩/٣٠
پایز - هەولێر
لەكرۆكی دەوڵەت - نەتەوەدا...مێژوو بەڵایە یان مقەوەمات بۆ كورد
حەسەن هەندرێنی
لەباسی خوێندنەوەی نەتەوەدا بۆ كورد، نابێ زۆر دووركەوینەوە لەمێژووی نووسراو، ئەگەر بمانەوێ بەشێوەیەكی زانستی باس لەپێكهاتەی نەتەوە بكەین. بەتایبەت لەدوای تێكبەستنەوەی ناسیۆنالیزم بەنەتەوە... واتا، بەپێی ئەو تیۆرانەی باس لەوەدەكەن كە نەتەوە بەرهەمی ناسیۆنالیزمە یان ناسیۆنالیزم بەرهەمی نەتەوەیە، ئەمە مشتومڕی لێكۆلیارانی لەسەرە‌و لەوێش دابەشبوون هەیە. بەڵام ئەگەر قسە لەمێژووی نووسراوی جەنگ‌و نەهامەتییەكان یان دابەشكارییەكان لەسەر بنەمای ئایینی یان مەزهەبی‌و فراوانكردنی دەسەڵاتی ئیمپراتۆرییەكان بكەین، ئەوا لەگەڵ مێژووێكدا بەریەكدەكەوین، كە كورد وەك پێكهاتەیەكی زوڵملێكراو بەدیاردەكەوێ، جگە لەماڵوێرانیی‌و سەرگەردانی، كوشتن‌و بڕین شتێكی دڵخۆشكەرە بەدیناكەین.
گەر زۆر دوورنەكەوینەوە‌و لەچاڵدێرانەوە ( 1514) تێهەڵچوونەوەیەكی مێژوویی بێنینەوە بیر، كە لەوێش دوای وەستانی جەنگ لەنێوان عوسمانی‌و سەفەوییەكان، كورد پێشێلی نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆرییەتە دەبێ‌و مۆركی دووبەرەكیێكی مێژوویی بەنێوچاوانی كوردەوە دەنرێ، كە تائەمڕۆ لەنێوان ئەم فۆڕمی دووبەرەییە رزگاری نەبووە. گەر روونتر بدوێین، لەو مێژووەوە كورد لەنێوان ئەو دووبەرداشەدا، داشێكی یارییە. كەواتە كورد بەر لەمۆدێرنە‌و دوای مۆدێرنەش وەك نەتەوە لەسەر تەوەرێكی جێگیر دەخولێتەوە. نەیتوانیوە گۆڕانێك لەبنەماكانی... لەرەگەزەكانی پێكهاتنی بكات، كە بگونجێ لەگەڵ پێناسەیەكی تەواو سەردەمی یان هەوڵێكی جدی بۆ ناسینی خۆی وەك دەوڵەتێكی نەتەوەیی، كە بتوانێ بۆ خۆی جیاوازتر لەوانی دیكە بژییێت، چونكە پێیوایە، دووركەوتنەوە لەنەتەوەی سەردەست واتا راگەیاندنی مەرگ... ئەمەش بنەمایەكی پێچەوانەیە بۆ كۆی ئەو نەتەوانەی توانیان نەخشەی ئاییندەی خۆیان دابنێن‌و ئەمڕۆ خاوەنی دەوڵەتی تایبەت بەخۆیانن.
كەواتە مێژوو وەك مقەوەماتێك كەم شتی جێی شانازی پێیە بۆ ئێمە وەك كورد ، كە بتوانین دیوارەكانی دەوڵەتی لەسەر بینابكەین، بەدیوێكی دیكەش، وانەكانی مێژوو بۆ كورد، كاسەی سەری تاك بەتاكی كوردیان بەدوژمنایەتی‌و دووبەرەكی ئاخنییوە، بەتایبەت لەگەڵ ئەو پێكهاتانەی هاوسنوورن لەگەڵیدا، بۆیە كە قسە لەسەر دەوڵەتی نەتەوەیی دەكرێ، بەموجەڕەددی بەرژەوەندییە باڵاكانی نەتەوەی كورد دێتە بەرچاو، ئەمەش بنەمای كاری شۆفینیستان‌و دوژمنە قین لەدڵەكانی هاوسێی كوردە، كە ئەم كاردانەوەیەی بۆ كورد دروستكردووە، بەڵام ئەم سەردەمە تێڕوانینی لەمچەشنە وەخۆناگرێ، چونكە مێژووی بەیەكەوە ژیان لەگەڵ پێكهاتە نەتەوەیی‌و نەژادیی‌و مەزهەبی‌و ئایینەییەكانی دیكە لەسەر ئەو خاكەی كە قەولە وەك خاكی دەوڵەتی كوردستان بناسرێ، تەواو بەناویەكداچووە، واتا حوكمەكانی مێژوو، هەندێك شت فەرزدەكەن‌و دەبێ نەتەوەی زۆرتر یان نەتەوەی بەمشورتر بۆ هەڵنانی بەردی بناغەكانی دەوڵەت، دڵفراوانتر مامەڵەبكات، تا چوارچێوەیەكی بێكێشە دروستدەكات. چونكە مەعلومە لەڕابردوودا‌و لەپرۆسەیەكی تەواو سیاسییدا، بۆ سەر خاكی كوردستان ئەو نەتەوە‌و مەزهەبانەیان وەك خاشاك هەڵڕشتووە، تابۆ ئەبەد ببنە كێشە‌و بەڵا بەسەر كورددا، كە ئەمڕۆ رەگەكانیان لەسەر ئەو خاشاكە قلیچكەی داوە‌و بەناوی رەسەن، وەك عەرەبی رەسەن یان توركمانی رەسەن... خۆیان ناوزەددەكەن، هەرچەندە ئەمە واقیعێكی تاڵە، بەڵام حوكمە بەهێزەكانی دیموكراسی، وەك چارەسەرێكی تەوافوقی‌و ناوەڕاست لەهەموو چارەسەرەكانیی دیكە، موەفەقتر دەبینرێ. جگە لەم چارەسەرەش بیركردنەوە لەهەر خیارێكی دیكە جگە لەمەرگەساتیی دیكە، مژدەی دەوڵەتی كوردستانی بەدوادانایەت.
ڕۆمانی دەروێشێ ئەڤدی ، داستانی کۆرژنێ لە خوێنەوە
ڕۆمانێکی ۲٦۹ لاپەڕەیە، تۆ بڵێ داستانە، چیرۆکە، ئەفسانەیە، دیرۆکە ...
داستانێک، کە لاوک بە (با)ی سپارد و گەرد و خۆڵی وڵاتی تەنی. گۆلم گۆلم تێکەڵ بوو بە هاژە و شەپۆلی ڕووبارەکان، لە گەردوگوڵی بەیانەوە چیا بۆ چیای گێڕایەوە و دۆڵەکانیان تژی کرد لە وشەی پڕ ئەڤینداری. ڕۆژ و مانگ و ساڵ لێکیان وەرگرتەوە و نەوە بە نەوەی دوای خۆی سپارد. شمشاڵ و تەنبور و حیلەی هەدبان بە سەد تەرز گێڕایانەوە. دەیان قوڕگیان داغکرد ئەوەندەی هاواری ئەیدلێیان تێدا بخنکێ، کە ڕۆژ نەبوو لە بن لێوانەوە نەڵێت:
ماچی دەروێشێ ئەڤدی
لەسەر ڕوومەتی ئەیدلێ خانێ
لێناچێتەوە بە سابوونی
حەمس و حەما و جزیری بۆتانێ
ماچی سەر کوڵمی ئەیدلێ
کفنیش نایسڕێتەوە
دەمێنێ تا ڕۆژێ پەسڵانێ ..
کەو و کەڤۆک و قومری نەمان، ئەم لاوکە هەڵنەگرن لەسەر تەلی دەنگیان. ڕەوەز و زنار و داربەڕوو نەمان بە تیغی سووری خوێنی دەروێشی ئەڤدی ئەو چیرۆکەمان بۆ نەکەن بەیان.
ئەوەی دەمان بیست نەعرەتەی شێرانی مەیدان بوو، هاوار هاواری ئۆسمانی و عارەبان بوو لە دەست ڕەوتی پڕ هەڵمەتی لاوانی کورد، دەنگی تیغی شمشێر و خیزەی هەڵکێشراوی خەنجەری ناو کالان و ناوە ناوەش قرمە قرمی تفەنگ و بەرۆک گرتنی هەڤدوو بوو.
ئەمە هەر تەنێ ڕووداوێک ناهێنێتە زمان، ڕۆمانێکە خانی مەزنی تێدا یاد دەکرێتەوە، داستانێکی نوێی عەشق و وەفای دەروێشێ ئەڤدی و ئەیدلێیە، کە ئایین دەبێتە بەربەستی بەیەکگەیشتنیان، کچ موسڵمان و کوڕ ئێزیدییە. داستانێکە پڕە لە جوامێری و مێرخاسی دەروێش و باگر و دوازدە سواری ئێزیدی. وانەی ئارامیگرتن و دان بەخۆداگرتنە. قوربانی عەشقی نێوان دوو کەسە لە پێناو عەشقی خاک.
ئەوەندە جوان ڕووداو و وێنەکان پێک سپێردراون، مەگەر هەر (کەریم کاکە) بتوانێ ئاوا جوان تێکیان ببەستێتەوە.
هەزارجار دەڵێم دەست خۆش هاوڕێ.
گلەییم نەما
گلەییم نەما لە ژیانم،
لە تەمەنی سوتاوی ناو كوانوەكانم.
لەو فرمێسكە نەزۆكانەی
هێشتاش لەناو چاوكانما، قەتیس ماون،
لەو خەمانەی
نەخشیان لەسەر ڕوخسارمدا بە جێماون.
گلەییم نەما
لەو ڕۆژەوە، كە بە ڕێكەوت
تەمەن فریای دیدارت كەوت.
لەهەموو ساتێكیش خۆشتر
ئەوەبوو بێ ترس و شەرم
لەناو باخدا هاوارت كرد، عەشق سەركەوت.
هەولێر ١٧- ٩- ٢٠٢٠
تەنیایی
"یار" لەسەركورسی باران، بەرانبەر باغێكی بێ گوڵ دانیشتووە و
چاوەكانی پڕبووە لەگەڵای وەریو،
سێ ڕەنگیان لەخۆدا كۆكردۆتەوە.
"یار" دێ و ئەدرێسم لەپایز دەخوازێ.
"یار" دێ و لەدوورەوە،
بسكە زراڤەكانی وەك گزنگ، دەدرەوشێنەوە.
"یار" دێ و لەدوورەوە بانگم دەكات.
چەتری خۆیم نیشاندەدات.
من و یار،
لەژێر چەترێك بە ڕێگاوەین،
بە ڕێگاوەین ، بۆ دەروازەكانی باخچە.
بۆ هەڵكۆڵین لەسەر دار
بۆ یاداشتكردنی قەرزەكانی باران، كە بە سروشتی نەدایەوە.
لەژێر چەتر، چاوەڕوانی مژدەین.
كە بمانڕوێنێتەوە لەباخچەیەكی زەردی ئاوس بە ئومێد.
لەژێر یەك چەتر دابووین،
كە باران
لە گەڵمان پیاسەی دەكرد ... لە گەڵمان پێدەكەنی.
"با" یەكی ساردی دەدا لە وشەی زۆر گوتراوی،
خۆشمدەوێی!
دەترسا لە ڕەقهەڵاتنی ئەم وشەیە.
دەترساین لە توانەوەی چلورەكانی ئەم وشەیە.
دەترساین، باران بماندۆڕێنێتەوە لەسەر مێزی ئاو.
جارجار ئێمە، دەبووینە تەم، باران دەدوا.
چرپەچرپی چەتر ڕایدەچڵەكاندینەوە و
دەیسپاردینەوە بە ئاگایی.
لەو هەموو شووشە عەترە ڕژاوەی،
دەم هەڵكردنی باران، كە خۆڵ دەیڕشت،
كاس دەبووین كاس.
وەك دوو پەیكەری جێماو، كە باران
جگە لە باران، كەس بە دیارمانەوە نییە،
بماننووسێتەوە.
كەس بە دەرەوە نییە وێنەیەكمان لەگەڵ بگرێ،
ئاخر ئێمە،
دوو ماریۆنێتی بە تەم بووین،
باران، هاژەمان تیادەڕوێنێ.
باران، مۆسیقامان تیا سەوزدەكات.
كە تا ئەبەد من و یار بیژەنین.
كە تا ئەبەد،
كە تاتابێ لە ڕۆحمان تا ئەبەد.
جارێكی دی باران دایكرد، ئەی یار.
با بچینەوە سەر ڕێگا.
با خۆ بخزێنینەوە باخەڵی تاریكی.
با شوێنپێی تەنیایی هەڵگرین،
تا خۆرەتاو نەیسڕیوەتەوە.
ئاخر تەنیایی،
جوانترین ئەفسوونێكە، مرۆڤ پێی بگات.
پەنهاترین ڕازێكە مرۆڤ لەگەڵ خۆی،
دەیباتەوە ژێرگڵ.
نازانم كاممان تەنیاترین!
ئەوەندە نەبێ،
چەتر ڕاماندەچلەكێنێ.
بە وەرزێكمان ئاشنادەكات،
كە پەلكەزێڕینەی تیادەزێ.
پەیمانێكمان بیردەخاتەوە.
لەودیو بە ئاگاهاتنەوەی ئەستێرەكان.
"یار" لێمدەپرسێ؛ هەستت چۆنە؟
بێ ئاگا لەوەی،
باران هەستەكانی لێ دزیوم.
فریوی داوم بە سیحری مۆسیقاكەی،
دووری خستوومەتەوە لە ڕۆحم.
وەك زاری تاوڵە،
هەڵیداومەتە ناو زگی تەختەیەكی پانوپۆڕی وشكانی!
چونكە من،
ئەو دەمە زیاتر باڵی تەنیاییم لێدەڕوێ،
كەباران دەژنەوم.
ئەو دەمە زیاتر هەست بە قاقربوونی رۆح دەكەم،
كە قۆڵم لە قۆڵی یاردایە و
حەسرەتی بازاڕكردنێكم بۆ هەڵدەڕژێ.
ئەی یار، قەت ئەوەندە سۆفیانە نە دواوم
كە باوەشی گەرمی باران، تەزووی سارد بە جەستەمادێنێ،
كە تیشكەكانی لە ڕۆحم بەردەداتەوە،
وەك نوورێك دامدەگیرسێنێ.
ئەو دەنگە ناوەكییە پێمدەڵێ؛
ئێمە چین؟
ئێمە لە كەرەستەی بەكارهاتووی،
ناو تابلۆكانی بیكاسۆ دەچین.
هەندێكجار لە چوارگۆشەدا گیرمانخواردووە و
كەمجاریش ڕووت،
وەك ڕووتبوونەوەمان لەبەر باران.
ئاخر باران، دلۆڤانە لەگەڵمان.
دەدوێ لەگەڵمان.
دەست بە سەر و قژماندادێنێ و
لە توڕەیی بەتاڵمان دەكاتەوە و
دیارییەكی تەڕمان بۆدێنێ.
بە قردێلەی پەلكەزێڕینەی پێچابێ.
یار،
لەسەر كورسی باران، نای دەژەنێ.
ناوبەناو پێمدەڵێ؛
لە وێنەكێشانی ڕۆحی باڵندەكان نەبوویتەوە؟
بێ ئاگا لەوەی من لەناو ڕۆحی بارانا، لە خۆر دەگەڕێم!
نیگەرانم، كە نیمە ئەو خۆرە !
منیش خۆرێكم دەوێ لە ڕەچەتەی گوڵەبەڕۆژە،
تا خۆمی پێ تاودەم.
بەیانیێكم دەوێ، لە شیلەی نازناز،
تا خەنینەوەم دادات.
من لەناو رۆحی بارانا،
بە دوای ئەو تەنیاییە دەگەڕێم كە لێم جوانە.
هەموو بەیانیان لەو جادە چۆل و سێبەرە دەوەستم،
بەڵكو ئەو جوانەی ناو قەسیدەكەی گۆران ،
ببینمەوە و
خەیاڵم ئاودامانكات لەدرەوشانەوە!
دواجار لە تەنیشت "یار" ەوە دادەنیشم.
چەپكێك گوڵی نایلۆن سەرنجم دەبەن.
پێكێك لەمەراقم پێنۆش دەكەن.
وشكم دەكەن …
لەو جادە چۆلەی گۆران باسی دەكات، باران دەبارێ.
كەچی "یار" بە پێكێك شەراب هەڵدەستێ،
حەزی لە سەمایەكی بەر بارانە.
كورسی ژێری فڕێدەدات،
دووباڵ دەداتەوە بە چەتر،
زنجیری عەزیەكەی دەكاتەوە.
مەمكەكانی دەداتە بەر دەنووكی باران.
بەم شەوە شێتم دەكات!
نخوونی ئەو شەوەم دەكات،
تا، بەیانیم بە بیردانەیەت.
تا، خۆرم بیربچێتەوە!
ئاخر من ئیسماعیلی بەرچەقۆی خۆرم،
چۆن دەبێ لەو بەڵێنە ڕاكەم.
چۆن دەبێ پەیمانشكێنبم.
تەنها جارێك لە تیغی خۆر دەپاڕێمەوە،
كەزییە ئاڵتوونییەكانی "یار" بەرێ.
ئەو ئامادەیە بۆ قوربانییان.
ئەو ئامادەیە بیانخاتە قەبەڵم.
تازە، "ئەو" كچە پایزێكی مامناوەندییە.
ئەو هەموو قژە ئاڵتوونییەی بۆچییە؟
ئەو زۆری هەن لەم كەزییە!
من دێمەوە سەرخۆم،
چیدی لە چەپكە گوڵی نایلۆنی ناڕوانم.
چیدی بە حەسرەتەوە،
مژ لە سیگاری مەراق نادەم.
وردەوردە دەخزێمە ئامێزی "یار"
پێ بە پێ فەنای دەكەم لە تەنیاییم.
حەسەن هەندرێنی
١٨ و ١٩ / ١٠/ ٢٠١٢ هەولێر
باران
بە ڕەنگێکی (تەڵخ، مات، پووت...)ەوە بەرەو باخ چووم
لەوێ کە بەیەکگەیشتین
هەر گەردێکم ڕەنگێکی دەدا، گەش گەش
وەک ئەوەی تازە
گەرد و تۆزی لەسەر مندا داماڵیبێ،
دەستی باران.
هەر دڵۆپێکی کە دادەبارێ
حەسرەتی دەریا و
ژانەکانی هەوری پێیە
بەر هەر کوێی زەوی بکەوێ، ئاوازێک دەردەکات
هێشتا هیچ ئامێرێک نەیتوانیوە تۆماریکات،
دەنگی باران.
لە دڵۆپێکییدا ، تەواوی ژیانم بەدی کرد.
تەواوی ڕەنگەکان، چاوەڕێی گەردێکی خۆر بوون
لەهەناویدا بەربنەوە.
گەردوون بەو هەموو فراوانییەوە، بوو بە گەردێک، لەسەر
چاویلکەکانی باران.
پایزی ۲۰۲۳
حەسەن هەندرێنی
