رامان بەدیار برینەكانی باكوور‌و دەوڵەتی كوردی

 

حەسەن مستەفا
داود بنگۆریۆن پێش ئەوەی لەگەڵ هاوكارەكانییدا دەوڵەتێك بۆ ئیسرائیل رابگەیەنێ، بانگی هەموو جوولەكەكانی دەكرد بێنە وڵاتی بەڵێن پێدراو، ئاوەدانی بكەنەوە. ئەمە نیشانەی پارێزگارییكردن بوو لەو گیانە نەتەوەییە راستەقینەییەی كە ئەم سەركردەیە وەك ئەركێك ئەیبینی، ئەم خواستە راستەقینەیەی بەهیچ دروشمێك گرێنەدا، بەڵكو بەكرداریكرد.
دیارە كرداری راست‌و دروست، كە سەرچاوەی خواستەكانی گەل بێ،  ئەركی راستەقینەی هەر كەسێكە خۆی بەسەركردە بزانێ، جا گەر هاتوو گەلەكەی، لەقۆناغی رزگاریی نیشتماندابێ، یان بۆبەجێگەیاندنی ئەركە دیموكراسییەكان هاتبێتەسەرپێ، (وەك حاڵەتی باكور كە لەدۆخێكی لەمچەشنەدایە). ئەوا دەبێ وەك بنگۆریۆن، بێ لەبەرچاوگرتنی سنوورەكان بانگی نەتەوەیی‌و پاڵپشتی خۆی رابگەیەنێ، بۆ خواستەكانی هاوخوێنیی.
توركیای نوێ دوای داڕمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، دەستپێكەكانی بە پەیمانە درۆینەكانی تەعالی‌و تەرەقی دروستبوو، كە خواستێك...ئارەزووێك هەبوو بۆ پێكەوەژیان لەدەوڵەتی توركیای نوێدا. بەتایبەت لەنێوان گەلی تورك‌و كورددا، وەك دوو نەتەوەی زیندووی ئەم وڵاتە. بەڵام لەبەرئەوەی ستراتیژ‌و بیركردنەوەی توركەكان جیاوازبوو لەهی كوردان، ئەم ئارەزووی بەیەكەوەژیانەیان هێنایە پێش تا سەرنجی كوردی پێڕابكێشێ‌و خۆی لەسەر پێ رابگرێ.
وەك روونە ستراتیژەكەیان بەرەو چ ئاراستەیەكی سامناك رێچكەی گرت، سەری بە چ دەوڵەتێكی ترسناكدا گەیشت. كە شۆفینییەتی توركی زاڵكرد بەسەر هەموو تایبەتمەندییە نەتەوەییەكانی گەلانی ئەوێ، بەتایبەت كورد كە پێكهاتەیەكی سەرەكی ئەم كۆمەڵگایەیە.
ئەگەرچی دەستەواژەی یەك كۆمەڵگا، كورتهێنانیش بێ لەو رۆحە پەروەردەكراوەی ناسیۆنالیزم بەبەر نەتەوەكانییدا دەكات‌و كوردی وەك نەتەوە‌و گەل ناچاركردبێ كە بەچارەنووسی پێكەوەژیان رازییبێ لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەی هەمان ژینگەدا. بەڵام دواجار رێبەرایەتی كورد لەباكوری كوردستان لەڕێی پارتی تایبەت بەخۆیان، گەیشتنە ئەو باوەڕەی دەبێ پانتایی خەبات‌و ئاسۆی بیركردنەوە‌و رامان بۆ ئاییندە بەئاراستەی بەیەكەوەژیانی ئاشتییانەبێ بۆ كۆمەڵگای توركیا‌و دیموكراسییەت تەوەربێ‌و هەموو بەدەورییدا زنجیرببەستن. لەهەنگاوە سەرەتاكانیشدا بینییمان كورد لەم رێگەیەوە دەتوانێ چ رێگریێكی گەورە لەهەژموونی ناوەندێتی بكات‌و رێ لەتاكڕەوی سەرۆك بگرێ، بەڵام لەدواییدا پیلان لەدژی دیموكراسی كەوتنەگەڕ، مانۆڕ بۆ تێكدانی ئاشتی كۆمەڵایەتی گیرانەبەر، گەر پانۆرامای دوو ساڵ لەڕووداوەكانی توركیا سەیربكەین تێدەگەین، چ خواستێكی جەهەننەمی هەبووە بۆ لەگڕێژەنەدەرچوونی دیموكراسی. ئەو دیموكراسییەتەی خەریكبوو وەك نموونەیەكی جوانی ئەداكردن بۆ توركیا ببێتە پێناسە.
ئەبینین ئەمڕۆ شارەكانی باكور دەرگایان بەڕووی چ دۆزەخ‌و ئاگرێك بۆكراوەتەوە، ئەم دۆخەی ئەوێ هیچی كەمتر نیە لەدۆخی هەشتاكانی سەدەی رابردوو كەباشوری كوردستان پێیداتێپەڕی، بەجیاوازی قۆناغ‌و هەلومەرجی نێودەوڵەتی‌و ئاڵۆزتربوونی رەوشی وڵاتانی هەرێمیی‌و دروستبوونی بەرەی نوێی سیاسی. بەبەرچاوی هەموومانەوە دیارە، گەلی ئێمە لەباكور جینۆساید دەكرێت، سەركردەكانیان ئەوانەی بۆ ئاشتی هاتوونەتەسەرپێ تا كۆمەڵگایەكی دیموكراسی ئاوابكەن لەسەختترین دۆخدان لەزیندانەكان. ئەپرسین بانگی یەكێتی بۆ رۆژێكی وەك ئەمڕۆ نەبێ، دوای لەدەستچوونی دەرفەتەكان چ بەهایەكی هەیە؟ ئەپرسین كوان ئەوانەی شەڕی ئەوەیانە سەركردەن یان ئەیانەوێ هەر بەسەركردەیی بمێننەوە ؟ ئایا ئەم بارودۆخە نابینن؟ یان بەخۆخەریككردن بەشتە لاوەكییەكان‌و بەرژەوەندییە تەسكەكانی ماددی‌وحزبیی‌و وەلانانی پرسەگرنگ‌و بەهادارەكان كە ستراتیژییەتی نەتەوەیی دەپارێزن، ئەیانەوێ پشت لەگیانی نەتەوەیی بكەن ؟ كە لەهەر كاتێك زیاتر كورد پێویستی بەپارێزگارییكردن لەوگیانە هەیە.
ئەگەر دوو هەنگاوی نەتەوەیی‌و جدی نەهاوێژرێن لەلایەن سەركردەكانەوە بۆ پاڵپشتیی راستەقینەی كوردانی باكور، قسەكردن لە كوردایەتی‌و دەوڵەتی كوردی چ بەهایەكیان هەیە.؟
 

سەفەری دەنكە باران، رۆڵە نازدارەكەی هەتاو ‌و هەور

 

بەر لەبارین دیقەتی هەورت داوە چەند رەش دادەگەڕێ‌، ئەوە هەمووی لە تاوی جیابوونەوەیە، ئەگینا هەور لەو شەپۆلە شیرانەدەچێ‌ كە بەسەرسەرمانەوەن ‌و ناشترسین بڕژێن ‌و بەبێ‌ بلیت ئەتوانین سەیریان بكەین. ئەی ئەو دەمانە بۆ ناڵێی كە هەور خۆی دەڕازێنێتەوە ‌و بەرگێكی مسی یان قورمزى دەپۆشێ‌ ‌و دەستی لە دەستی تیرێژەكانی خۆری دەمكەل گیركردووە ‌و  رەنگبێ‌ بیەوێ‌ بەم تیشكانە قژی خاوكاتەوە. تا خۆریش قوڵتر رۆدەچێ‌ ئەو جوانتر دەنوێنێ‌ بۆئەوەی ئیغرای بكات ‌و بەیانی سەرێكی كەی لێبداتەوە رەنگبێ‌ مانگەشەو بەم كەین ‌وبەینە بزانێ‌.

زۆنی قەشەنگ لەنێوان ململانێی ئیقلیمیی‌و دەولییدا

حەسەن مستەفا

وەك دانیشتووانی باشووری كوردستان هەموومان هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی یەكگرتوو ناودەنێین، بەڵام لەواقیعدا لەسێ زۆن پێكدێ (زەرد‌و سەوز) كە كابینەیەكی وەزارییان پێكهێناوە‌و نیمچە یەكگرتوون تیایدا، بەڵام زۆنی (قەشەنگ) كە لێكدراوەی (قەندیل+ شەنگال)ە، لەدەرەوەی ئەم پێكهاتە حكومەتییە دەبینرێ‌و لەدەرەنجامی شەڕی ناوخۆ‌و دروستبوونی بۆشایی عەسكەری‌و هاتنی داعشدا وەك دیفاكتۆیەك خۆیان سەپاندووە.  ئەگەر جاران زۆرترین قسە لەسەر زۆنی زەرد‌و سەوزبوو، ئەوا ئەمڕۆ قسەی زیاتر لەسەر زۆنی ( قەشەنگ) ە، بەتایبەت لەجوڵەی سیاسی‌و دیبلۆماسیی گەرموگوڕی سەرانی ئەنقەرە بۆهەریەك لەمۆسكۆ‌و بەغدا‌و هەولێر، ئەوە خوێنرایەوە كە هەموو خواستەكانی توركیا لەسەر وەدەرنانی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستانە‌و بێڕۆڵكردنییانە لەمەیدانی سیاسییدا.  بۆقەندیل پێم وانییە هیچ لایەنێك ( بەدەر لەتوركیا) بەلایەنی كوردییشەوە زۆر جدی بن لەسەر وەدەرنان یان راستتر بڵێین شەڕكردنی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان، چونكە ئەمە لەنەوەدەكانی سەدەی رابردوو تاقیكرایەوە‌و ئەو دەرەنجامەی لێكەوتەوە، كە هەیە‌و وەك رێككەوتنێكی رانەگەیەننراو هەرسێ لایەنی ( پارتی‌و یەكێتی‌و پەكەكە) بێدەنگیان لێكردووە‌و سنووریان بۆ چالاكییەكانی یەكتری داناوە.  هەروەها خواستی ئەمریكا‌و هاوپەیمانانیش لەسەر ئەوەنیە كە پارتی كرێكارانی كوردستان لەقەندیل نەمێنێ، مەگەر بیانەوێ ئەزموونی باشووری كوردستان بەتەواوی لەبەین بەرن‌و وەك ئەفغانستان تۆرابۆرایەك بۆ هێزە توندڕەوەكانی ئیسلامیی لەقەندیل بكەنەوە‌و بیكەنە هێزی فشار بۆسەر هەرێمی كوردستان. بەواتایەكی دی هەبوونی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان لەقەندیل بوونی هێزێكی پراگماتییە بۆ هەرێمی كوردستان‌و لەلایەكی دیكەیش كوردانی باكور هێزی مەعنەوی خۆی لێوەردەگرن. ئەوەی زۆرتر فۆوكەسی ئەكەوێتەسەر لەزۆرنی ( قەشەنگ) شەنگالە، بەڵام ئەویش بەمەرجی هەموو ئەو لایەنانە بەستراوەتەوە، كەبەشدارن لەخواستی ( نەمان یان مانەوەی پارتی كرێكارانی كوردستان ) لەشەنگالدا. لەسەرووی هەموویان‌و وەك خواستی راستەقینە‌و داخوازیێك كە لەهەولێر‌و بەغدا كرابێ، توركیابووە كە بەگەرمی لەسەر هێڵە بۆ وەدەرنانی هێزەكانی پەكەكە لەشەنگال. ئەمەیشی بەمەرجی هێشتنەوەی هێزەكانی سوپای توركیا، لەبنكەی باشیك بەستۆتەوە، كە لەسەرووبەندی راگەیاندنی ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنی موسڵ ئەم هێزانە لەلایەن توركیاوە جوڵەیان پێكراو لەوێ نیشتەجێكران، بەمەبەستی بەشداریپێكردنیان لەشەڕی رزگاركردنەوەی موسڵ، بەڵام كە حكومەتی عێراق سووربوونی خۆی نیشاندا لەسەر بەشداریی پێنەكردنیان‌و كشانەوەی ئەم هێزە بۆ وڵاتەكەیان (بۆ ئەم مەبەستەش پاڵپشتیی ئەمریكای بەكارهێنا)، ئەوا توركیا ئەم هێزەی هێشتەوە‌و وەك كارتێك بۆ ئێستا لەبەرامبەر هەبوونی هێزەكانی پەكەكە لەناوچەكە، بەكاری دێنێ، كە لەبنەڕەتیشدا هەر بۆئەم مەبەستە جێگیرییكردن.  وەك روونە هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستانیش بەهەمان شێوە لەئەنجامی دروستبوونی بۆشایێكی عەسكەری ترسناك لەم ناوچەیەدا كە هێزێكی وەك داعش باڵادەستیی بەسەردا نواند، ئەم هێزە بەدیاركەوتن‌و وەك پاڵپشتێك بۆ هاونەتەوەییە ئێزییدەییەكان بوون بەپشت‌و پەنا‌و هێزی رزگاركەری دەیان هەزاریان، ئەمەش وەك دیفاكتۆیەك هێشتنییەوە لەناوچەكەدا تائەمڕۆ. لایەنی دووەمیش لەم هاوكێشەیەدا حكومەتی عێراقە كە ئەویش هەر لەسەرەتای جوڵەپێكردنی ئەم هێزەی توركیا، سەرۆك وەزیرانی عێراق داوای كشانەوەی ئەم هێزەی توركیای كرد لەخاكی عێراقدا‌و ئەوەبوو گرژی‌و ئاڵۆزی لەنێوان هەردوو سەرۆك دروستبوو لەئاستی دیبلۆماسییدا. بەڵام بەپێچدانەوەی ئەردۆغان‌و پەشیمانبوونەوەی لەم بڕیارە‌و كردارە، ئەوەبوو سەرۆك وەزیران ( یەلدرم)ی نارد بۆ بەغدا‌و لەوێ گەیشتنە رێككەوتنێك بەو مەرجەی سەرەتا دەبێ توركیا تەواوی هێزەكانی بەقۆناغ بكشێنێتەوە‌و ئەوانیش فشاری خۆیان دروست دەكەن‌و بەهەماهەنگی لەگەڵ هەولێر بۆ وەدەرنانی پەكەكە لەشەنگالدا.  لایەنی سێیەمی كێشەكە (پارتی كرێكارانی كوردستان) ە ئەوانیش یەك مەرجیان هەیە ئەویش دڵنیابوونە لەپاراستن‌و پارێزگاری تەواوەتی ئێزیدییەكانی ناوچەكە كە جارێكی دیكە ناكەونە بەر هەڵمەتێكی لەچەشنی هەڵمەتەكانی سەرەتای هاتنی داعش بۆ ناوچەكە. ئەگەر تەواو دڵنیابوونەوە ئەوا بوونیان لەوێ بەزیاد دەبینن.  بۆ كۆكردنەوەی هەرسێ ئاراستەكەیش، ئەمریكا قسەی تری هەیە، ئەویش ئەم كێشانە بەرێگای سیاسی چارەسەربكرێن.

بەرنامەى ژۆرنال کەناڵى knn

ئەمڕۆ ١٠-١ -٢٠١٧ لەبەرنامەى ژۆرنال لەکەنالى knn بەشێوەیەکى راستەوخۆ گفتوگۆلەسەر بابەتێکى پێشتر نووسراوو بلاوکراوەى من کرا لەکاتژمێر دوانزەدونیوى نیوەڕۆ، تێیدا کۆمەڵیک پرسیارکرا لەسەر ناوەرۆۆکى ئەم بابەتە کە ئەتوانن لەئەرشیفى بەرنامەکانى کەى ئێن ئێن ( ژۆرنال ) بۆى بگەڕێنەوە . ئەگەر مەبەستتان بێ.

توركیا بۆ رووی لەعێراقكرد، ئایا بۆ سفركردنەوەی كێشەكانە ؟

 

حەسەن مستەفا

گۆڕینی ستراتیژی سیاسی- دیبلۆماسی‌و پەیوەندییەكانی توركیا ئەوەندەی لەسەر ستراكتۆری پەرچەكردار‌و پەراوێزكەوتنی لەلایەن رۆژاواوەیە، ئەوەندە عەقلانی‌و دامەزراوەیی نیە، یان وەك هەندێك ئەڵێن، پەشیمان بوونەوەیە بۆ تێزەكەی داود ئۆغلۆ " سفركردنەوەی كێشەكان" بەڵام سفركردنەوەی كێشە لەگەڵ كێ ؟ ، ئایا كێشە بونیادییەكانی توركیا لەگەڵ روسیا‌و عێراقن یان لەگەڵ سوریا (بەهۆی دەستخستنە ناو كاروبارە سیاسیەكەی ئەم وڵاتە) یان كوردە بەشێوەیەكی گشتی لەباكور- رۆژاوا- باشوری كوردستان، بۆیە گومان ئەكەوێتەسەر هەنگاوەكانی لەسفركردنەوەی كێشەكان. 

 ئەمە سفركردنەوەی كێشە نیە ئەوەندەی قوڵكردنەوەی كێشەكانە بۆ ئاراستەی ناوخۆی وڵات، هەروەك دەبینین جەهەپە وەك گەورەترین هێزی ئۆپۆزیسیۆن لەسەر زاری سەرۆكەكەی داوای گۆڕینی حكومەت دەكات، كە لەگەندەڵی‌و ناعەدالەتی‌و تیرۆر نوقمبووە، هەروەها هەدەپەش كە بەدووەم گروپی ئۆپۆزیسیۆنی ئەم ولاتە دێ رووبەڕووی چ ئاستەنگییەك هاتوون لەدەست عەقڵیەتی سەرەڕۆیانەی ئەردۆغان‌و بردنی وڵات بەرەو كەناری نائارامی‌و سوتاندنی خەرمانەی دیموكراسی كە چەندیین دەیەیە ئەم وڵاتە شانازی پێوەدەكات. ئەمە سەرەڕای دوورخستنەوەی فەرمانبەرانی سەر بەگولەن لەكارەكانیان ( هاوشێوەی هەنگاوە بەراییەكانی پۆل بریمەر لە ریشەكێشكردنی بەعسییەكان لەنێو دامودەزگاكانی وڵات‌و غەرقكردنی وڵات لەتیرۆر‌و تیرۆریستان، ئەمە بابەتێكی دیكەیە) هەروەها داكشانی زۆر لەبواری ئابووریی كە داد‌و گەشەپێدانی گەیاندە پۆپی دسەڵات.  

ئەوەی زۆر روون‌و سەتحییە‌و كەمترین لێكدانەوە هەڵئەگرێ، هەوڵە دیبلۆماسییەكانی توركیا،  لەرووكردنە روسیا بۆ فشارخستنەسەر رۆژاوای كوردستانە‌و بۆعێراق‌و هەرێمی كوردستانیش دروستكردنی فشارە بۆ وەردەرنانی هێزەكانی پەكەكەیە لەشەنگال یان ئەگەر بۆی چووەسەر ئۆپەراسیۆن كردنە سەر قەندیلە.  

ئەم وەرچەرخانە ناسروشتییە لە پەیوەندییەكانی توركیادا، لەو رۆژەوە دەستپێئەكات، كە گڵۆپی سەوزی بۆهەڵكرا تاهێزەكانی بچێتە جەرابلوس‌و ناچاری هێزەكانی پەیەدەبكرێ لەمنبج بكشێنەوە‌و دواتریش پێشڕەویەكانیان بەرەو باب بڕوات، تائێرە توركیا‌و هاوپەیمانان بەدیاریكراویش ئەمریكا كێشەیەكیان نەبوو، بەڵام لەگەڵ هەڵكشانی داواكاریی‌و داخوازییەكانی توركیا‌و جیانەكردنەوەی داعش لەپەیەدە‌و نیشاندانی مەیلی زیاتر بۆهەڵمەت بردنەسەر خاكی كوردستان یان ئەو ناوچانەی كە بەخۆسەری دیموكراتی لەلایەن پەیەدە‌و هاوپەیمانەكانی بەڕێوەدەبرێن، ئەوا لەم خاڵەدا بەریەككەوتن روویدا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا‌و لێدوانی توندی ئەردۆغانی لێكەوتەوە" ئەمریكا پاڵپشتی داعش دەكات" بەدوایشیدا ئەمریكا هاتەوەڵام‌و جارێكی دیكەیش پەیەدەی وەك هاوپەیمانی زەمینی ئەمریكا بۆ رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر دانا. كاتێك ئەردۆغان بینی ئەمریكا جدییە‌و هیچ درزێك نیە بۆ راماڵینی هێزە كوردییەكان یان تەنگ پێهەڵچنینیان، ئەوا 180 پلە رووی وەرچەرخاند بەرەو روسیا‌و ئەو بەرەیەی هەڵبژارد.

یەكێكی دی لەدیوە بێزاركەرەكانی سیاسەتی توركیا، ئەوەیە رۆژبەڕۆژ كرداری سەیر‌و پاشگەزبوونەوەمان لەحوكمڕانانی توركیا گوێ لێدەبێ، ئەمە سەرەڕای پێچدانەوەكانی ئەردۆغان، بەرامبەر روسیا‌و ئیسرائیل‌و سوریا‌و ئێران‌و عێراق، شەشی ئەم مانگە جێگری سەرۆك وەزیرانیش رایگەیاند" ئەوان لەسەرەتای كێشەكانی سوریا ستراتیژێكی هەڵەیان هەبوو، بەرامبەر بەگۆڕینی بەشار ئەسەد" ئەم دانپیانانە دوای ئەو راستیانەدێ كە هاوپەیمانەكانی رژێمی سوریا توانیان بەشار ئەسەد لەكەوتن رزگاربكەن‌و حەلەبی دووەم گەورە شاری سوریا بكەوێتەوە دەست سوپای سوریا‌و دوای ئەم رووداوە وڵات گەلێكی زۆر پیرۆزبایی سەركەوتنیان بە بەشار ئەسەد گەیاند. 

 لەم دەستپێكەوە ئەوە بەدیاردەكەوێ كە نەخشەی ناوچەكە بەو مەیلە وەرناچەرخێ، كە پێشتر پێشبینیی دەكرا، بەتایبەت لەسەر نەخشەی سوریا، كە ئەمڕۆ توركیا دوای شەش ساڵ رای خۆی دەگۆڕێ‌و داوای یەكپارچەیی خاكی سوریادەكات، بەرمەبنای ئەم خواستەش زۆر روونە لەبەر هەڵكشانی تواناكانی كوردە لەسوریا‌و دیفاكتۆی فیدراڵییەتە بۆ سوریا كە كورد هێزێكی بنچینەیی دەبێ تیایدا‌و ئەم سنورەش درێژترین سنووردەبێ لەگەڵ توركیا، بۆیە ئەمە بەهێڵی سوور دەزانێ‌و تەواوی هەوڵەكانی خۆی دەخاتەگەڕ بۆ خستنی ئەم خەونە. 

ئایا پەیەدە ئەكەوێ.. ؟

ئەمە ئەو پرسیارە هاوشێوەیەیە كە بۆچەندین ساڵ دەچێ ‌و لەچەندین وێستگەدا خۆی دووبارەدەكاتەوە، پێشتریش هەمان ئەوپرسیارەكرا، كاتێك توركیا ساڵی 1999 هەڕەشەی لەسوریاكرد، كە پاڵپشتی رێكخراوی پەكەكە‌و ئۆجەلان نەكات،ئەوەبوو سوریا لەبەر زروفی تایبەتی خۆی كە زۆر موئەهەل نەبوو ئۆجەلانی لەبیقاع وەدەرنا... تا كاربەوەگەیشت ئۆجەلان بكەوێتە دەست تیمێكی توركی‌و بەفرۆكە بهێنرێتەوە بۆ توركیا، لەو سەروبەنددا، پرسیار و گومانەكان ئەوەبوون تازە پەكەكە تەواو لەبەرئەوەی رابەرەكەی دەستگیركرا، ئیتر ناتوانێ لەسەر قاچی خۆی بووەستێ، كەچی پێچەوانەی هەموو ئەو كەسانەی پێشبینیی رووداوێكی لەمچەشنەیان دەكرد، پەكەكە رۆژبەرۆژ بەهێزترو رۆڵی لەمەیدانەكە خورتتردەبوو. 

 ئەمڕۆ وەك دەبینین لەهەر چوارپارچەی كوردستان رێكخراو گەلێك هەن، پەكەكە ‌و ئۆجەلان بە سێبەر‌و مەرجەعی خۆیان دەزانن، بۆیە توركیا هاواری لێهەڵساوە، كە دەبینێ، پەكەكە لەسەر هەموو ئاستەكان درێژە بەسیاسەتی خۆی دەدات‌و سەركەوتووشە، تەنانەت لەپارچەیەكی گرنگی كوردستان (كە رۆژاوای كوردستانە) تەواوی دەسەڵات لەدەست ئەواندایە‌و پاڵپشتی دەولیشی بۆخۆی مسۆگەركردووە‌و لەبەرەی هاوپەیمانان دژ بەتیرۆر سەركەوتووترین جەنگی درێژەپێداوە‌و تائێستاش براوەبووە تیایدا، بۆیە توركیا، بەرژەوەندییەكانی لەوەدادەبینێتەوە... لەجیاتی دوورتر بڕوانێ‌و چاوی لەبەزەییەكانی رۆژاواو ئەمریكابێ كە خواستەكانی بەدیبێنن، بۆ لەڕەگەوە دەرهێنانی پەكەكە‌و نەهێشتنی هەژموونی پەیەدە بەسەر رۆژاوای كوردستان، هەنگاوەكانی كورتكردوونەتەوە‌و لەدەرگای كرملین دەچێتە ژوورەوە‌و دەیەوێ گوڵەكانی ئومێدی لەگەڵ گوڵە ژاكاوەكانی عێراق‌و سوریا چەپك بكات. 

ئەوەی توركیا دەیكات تاكتیكە یان ستراتیژ

حەسەن مستەفا

وەك دەبینین توركیا سیاسەتێكی دووفاقی‌و تاكتیكێكی تازەی پێچەوانە بەپێودانگە كۆنەكان‌و هەڵگەڕانەوە لەدامەزراوەییكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ رۆژاوای گرتۆتەبەر، بەدیاریكراویش لەكۆتاییەكانی ساڵی پاردا، هەروەها  لەچوونەناو ساڵی تازەش دەیەوێ ئەم هەناسە كاركردنە لەهەرسێ ئاستی ( سیاسی-دیبلۆماسی- عەسكەری) بەرەوپێش بەرێ، بەڵام ئەمجارەیان لەگەڵ نەیارەكانی دوێنێی، چ ئەوانەی وەك جەمسەری كاریگەر لەململانێ تازە‌و گەرمەكانی نێودەوڵەتی، چ ئەوانەی لەململانێ هەرێمایەتییەكەدا رۆڵ‌و سەنگیان لەتوركیا پارێزراوتر‌و ستراتیژیان دوورمەوداترە. ئەوانیش ( روسیا) لەسەر ئاستی وڵاتە زلهێزەكان‌و ( ئێران و عێراق و تەنانەت سوریای ئێستاش كە پێشتر‌ولەچەندین بۆنەدا ئەوەی بەگوێداداوین، بەشار ئەسەد لەسەر لێواری كەوتندایە، هەرچەندە لەگەیاندنی ئەم هەواڵەدا تاقانەنەبوو، بەڵكو لەبەرایی سەرهەڵدانی كێشەكانی ناوسوریادا، هەواڵگری فەرەنسا سێ مانگی بۆ رووخانی رژێمی بەشارئەسەد دانا‌و دواتریش بەریتانیا ئەم هەواڵەی دووپاتكردەوە. 

 وا جەنگی سوریا پێدەنێتە ساڵی شەشەم كەچی دەبینین ئەمڕۆ بەشار ئەسەد لەڕۆژانی یەكەمی بەهێزتر بەدیاردەكەوێ‌و گرەو لەسەر مانەوە‌و نەمانەوەی نیە، بەڵكو شێوازی ئاخاوتنەكان دەگۆڕێن‌و بەشار ئەسەد دەبێتە كاراكتەری سەرەكی نێو ململانێكەو بەبێ رەزامەندی ئەو لەسەر دەرەنجامەكان رەنگە ئەو مەرامانەی كە توركیا خۆی بۆخستۆتە مەیدان مەیسەرنەبن‌و زیانمەندی سەرەكی ئەمجارە سوریا نەبێ، بەڵكو خودی ئەردۆغان‌و وڵاتەكەی بن، چونكە توركیا دوای تەنازولاتێكی زۆر‌و پاشەكشەیەكی 180 پلەیی لەگوتار‌و رەفتارەكانی كەوتۆتە چەقی ململانێیەكە‌و بەسەر پۆتینەكەی پۆتیندا كەوتووە. 

 توركیا دەیەوێ لەسەر دووئاست ئیش بكات، كە ئەگەر بێتو سەركەوێ ئەوا لەڕووی سیاسی‌و دیبلۆماسییەوە سەركەوتنێكی مەزن تۆماردەكات ( بەلەبەرچاوگرتنی قوڵبوونەوەی كێشەكانی نێوخۆی وڵات‌و داتەپینی ئابووریەكەی، كە ئەمە تەوەرێكی دیكەیە)، ئەم دووتەوەرەی كاركردنەش بریتین لە سڕینەوەی رۆڵی پارتی یەكێتی دیموكراتییە لەسەر گۆڕەپانی سوریا، كە لەڕووی عەسكەری‌و سیاسییەوە بەتایبەت لە بەدامەزراوەییكردنی كۆمەڵگای دیموكراتیی‌و بەشدارییپێكردنی پێكهاتە نەتەوەیی‌و ئایینییەكانی جیاواز لەخۆی، سەركەوتنەكانی دیار‌و بەرچاون‌و هەنگاوەكانیشیان روونن بۆ دروستكردنی قوڵایی ستراتیژی ئابوری- سیاسی كە ئەویش راگەیاندنی فیدرالیی‌و لێكدانەوەی هەر سێ كانتۆنەكانە‌و گەیشتنە بەدەریا. تەوەری دووەمیش ئەوەی كە لەسەرەتای كێشەكاندا لەگەڵ بەشار ئەسەددا خستییە بەرباس‌و تاوتوێ ئەویش رێككەوتن‌و پاراستن‌و پێدانی دەسەڵاتە بەهێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی سوریای نزیك لەتوركیا، لەسوریای نوێدا، بەڵام هەرزوو بەشار ئەسەد ئەم داواكارییەی رەتكردەوە‌و واپێدەچێ ئەمجارە بیەوێ بەپاڵپشتی روسیاوە‌و لەكۆبوونەوەی ئەستانەی كازاخستان ئەم مەرامە بەجێبگەیەنێ. 

 ئێستا چاوەكان لەسەر ئەوەن ئایا توركیا ئەتوانێ ئەم مەرامە بێنێتەدی‌و سەركەوتنە مەزنەكە رابگەیەنێ ؟، بەتایبەت دوای ئەوەی دەستبەرداری ئۆپۆزیسیۆن بوو لەحەلەب‌و هێزەكانی بەشار ئەسەد بەپاڵپشتی روسیا‌و ئێران‌و حزب الله كۆنترۆڵی حەلەبیان كردەوە كە دووەم گەورە شاری سوریایە دوای دیمەشق‌و لەسەرەتای كێشەكاندا كەوتە دەست ئۆپۆزیسیۆن. 

 ئەم ئاواتانە هەروا ئاسان نین، چونكە توركیا پەڕەكانی تێكەڵكردوون، دەیەوێ بەیەكجار هەموو چۆلەكەكان بەیەك بەرد بخاتەخوارەوە. دەیەوێ ( پەیەدە) بخات،(ئۆپۆزیسیۆنی سوریای نزیك لەخۆی ) سەرخات، ئەیەوێ رۆڵی حزب الله لەسوریا نەهێڵێ‌و راوێژكارانی ئێران پاشەكشەبكەن، كە ئەمانەی دوایی بۆسوریا زۆر جێی بایەخ‌و گرنگین هەروا بۆ روسیا قورس دەكەوێ روو لەم داخوازییانەبكات‌و پشت لەتواناكانی ئێران بكات وەك هێزێكی كاریگەری نێو كامپی خۆی، بۆیە ئاسان نیە هەموو داخوازییەكان لەیەك پاكێجدا بێنەدی، بەڵام توركیا دەیەوێ لەڕێی دروستكردنی فشار لەسەر هەموولا بگات بەچەقی مەبەستەكانی ئەویش پەراوێزخستن‌و پشتگوێخستن‌و بەتاڵكردنەوەی داواكاری فیدرایی رۆژاوایە، چونكە بەگەورەترین كۆسپی دەبینێ لەبەردەم خۆی. 

 توركیا بەهەڕەشەكردن لەكشانەوە لەناتۆ‌و بەكانەهێنانی بنكەی ئەنجەرلیك لەلایەن هاوپەیمانان‌و پشتكردنە یەكێتی ئەوروپا‌و مرداركردنی دیموكراسییەتی ناوخۆ، كە توركیا وەك كۆڵەگەیەكی خۆی شانازیی پێوەدەكات‌و بەشدارییكردن لەشەڕی تیرۆر...بەهەموو ئەو مەلەفانە رووی لەڕوسیا كردووە‌و روسیاش لەمە چەورتری دەستناكەوێ، بەڵام ئایا روسیا هەروا بەئاسانی متمانە بەكەسێكی وەك ئەردۆغان دەكات كە لەدوو رووداودا توركیا زیانی لەشكۆی روسیادا (لەخستنەخوارەوەی فرۆكەی سۆخۆی 24‌و كوشتنی ئەندریە كارلۆف سەفیری روسیا لەشاری ئەنقەرە) ، یان گۆڕینی مەیلەكانی لەماوەی شەو‌و رۆژێكدا، ئەمە ئەو پرسیارەیە كە دەبێ چاوەڕێ بین تا كۆبوونەوەی داهاتووی ئەستانە‌و دەرەنجامەكانی بەدیاردەكەون. 

زمانی راگەیاندن

 حەسەن مستەفا

زمانی راگەیاندن:

 ئەو زمانەیە لەسەر ئاستێكی فراوانی جەماوەر بڵاودەبێتەوە‌و بەكاردێت، هەروەها پردی پەیوەندییە لەگەڵ لقەكانی زانست و زانیاری وەكو پانتاییەكانی بازرگانی و پیشەسازی ... لەبەرئەوەی بابەتی ڕاگەیاندن لەسەر كۆمەڵگەی زانیاری و زانستەكان وەستاوە. 

زمان دابەش دەبێت بۆ سەر ئەمانەی خوارەوە :

1-  زمانی پەخشانی ئاسایی : ئەمە شێوازێكە رۆژانە لەنێوان هاوڵاتیان بەكاردێت بۆدابینكردنی پێداویستییەكانی ڕۆژ،  بەبێئەوەی ڕەچاوی ئەم سنووربەندییە و جوانكارییانە بكەن كە زمانەكان لە چوارچێوە دەگرن.

2- زمانی پەخشانی زانستی : ئەم زمانەیە، كە لەسەر ڕاستییە زانستیەكان ساغدەبێتەوە بەبێ‌ چاودێری و ڕەچاوكردنی لایەنی هونەری.

3- زمانی پەخشانی هونەری : ئەمە شێوازێكە، باڵایەك بەبەكارهێنەرەكانی دەبەخشێ‌ لەبەكارهێنانی زمانی ئاسایی بۆ زمانێك كە بەهرەو ئەدەبی پێیدەبەخشێ‌ و گرنگی بەدیاریكردنی شێوەزار و ڕێكخستنی ڕستەكان دەدات. 

4- زمانی پەخشانی كردارەكی(ڕۆژنامەگەریی) : نێوانگیری دەكات  لەنێوان زمانی پەخشانی ئاسایی و زمانی پەخشانی هونەری، لەزمانی پەخشانی ئاساییدا ئاسانكاری و هەڵكردن وەردەگرێ‌ و لە زمانی پەخشانی هونەریش ئاستەنگیەكانی گوازارشتكردنی لێوەردەگیرێ .

گرنگرترین خاسیەتەكانی زمانی ڕاگەیاندن ئەمانەن :

1- روونی : باڵاترین شێوازی زمانی ڕاگەیاندنە لەهەمووشیان بەرفراوانترە، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی ئامرازەكانی ڕاگەیاندن لەلایەك و تایبەتمەندیەكانی جەماوەر لەلایەكی دیكەوە. ئەگەر هاتوو لەپەخشی ڕادیۆدا وشەكان ڕوون نەبوون لە دەربڕیندا، ئەوا گوێگر ناتوانێ‌ جارێكی تر بگەڕێتەوە سەریان، چونكە جارێكی دی بەكارناهێنرێن یان بەردەست نین یان ناتوانێ‌ نیشانەی پرسیار بۆ ئەو وشانە دابنێ‌ كە نادیار‌و ناڕوونن. بەڵگەنەویستیشە، كە جەماوەر هەمەجۆرن‌و لایەنگیری خێراییشن لە ئامرازەكانی ڕاگەیاندن، بۆیە بۆ تەركیزكردنە سەر ناوەرۆكی ئەو بابەتانەی دەخرێنەڕوو، پێویستە  وشەكان‌و ڕستەكان‌وماناكان  زۆر ڕوونبن بۆئەوەی ئامانجەكانی بپێكێ‌.

2- سەردەمییانە (المعاصرە) : مەبەست لێی ئەوەیە وشە‌و ڕستە‌و پێكهاتە‌و گوزارشتەكانی لەگەڵ ڕۆحی سەردەم تەی بكەن، واتا لەگەڵ ڕیتمەكەی كۆكبن. ڕستە درێژەكان‌و ڕستە فەرهەنگیەكان‌و ڕستە لێكدراوەكان گونجاونین بۆ زمانی ڕاگەیاندن تەنها بۆ بابەتە دیاریكراوەكان‌و بارە تایبەتمەندەكان نەبێ.

3- گونجان(الملائمە) :

مەبەست لێی ئەوەیە زمان لەگەڵ ئامرازە بەكارهاتووەكان لەلایەك‌و جەماوەری ئارەستەكراو لەلایەكی دیكەوە گونجاوبێ‌.  زمانی ڕادیۆ پەیوەستە  بەوەسفەوە‌و ئاراستەی هەستی بیستن دەكرێ‌ ، لەبەرئەوە پێویستە وشە بەكارهاتووەكانی زمان گونجاوبن لەگەڵ ئەم هەستە، هەر پەیوەست بەم باسە، زمانی بەكارهاتوو لەژانری ڕۆژنامەگەرییشدا، پێكهاتە كۆمەڵایەتی‌و پەروەردەیی‌و ئابورییەكان بەئامانج دەگرێ‌‌و ئاراستەی هەستی بینین دەكرێ‌،  بۆیە پێویستە ئەویش گونجاو بێ. 

4- هێزی ڕاكێشان ( الجا\بیە )  : 

مەبەست لێی ئەوەیە وشەكان توانایان هەبێ بۆدەربڕین و ئەنالیزەكردن و وەسفكردنی جۆشدار بەڕێگای كاریگەرو تەرفیهی،  هیچ كەسێك نیە بەدیار ئامرازەكانی ڕاگەیاندنەوەبێ‌، كە ناوەرۆكێكی وشك‌و برینگیان هەبێ‌ و بەتاڵبن لە هۆكارە سەرنجڕاكێش و جۆشدارەكان.

5- كورتكراوە  یان بەكورتی( الاختصار):

لەسروشتی ئامرازەكانی گەیاندن‌و خواست‌و حەزی جەماوەرەوە سەرچاوە دەگرێ‌، كە ناتوانن بەردەوامبن لە چاودێری بابەتی درێژ،  هەرچەندە لاپەڕەی ڕۆژنامەكان گەورەش بن، بەڵام دیاریكراون، ئەگەرچی داواكاری نووسین تیایدا زیاترە لەژمارەی لاپەڕەكانی، بەهەمان شێوە هەرچەندە ماوەی بەرنامەكان فراوانبێ‌، بەڵام بابەتەكان پانتایی فراوان دەگرن. لەبەرئەوە پێویست بە كورتكردنەوە دەكات، پێویستە زمان زاڵ بێ‌ بەسەر كورتكردنەوە‌و بڕین یان قرتاندنی وشەكان. 

6- نەرمی نواندن ( المرونە) :

مەبەست لێی ئەوەیە ( زمان)  بتوانێ‌ بەشێوەیەكی زنجیرەیی و بێ‌ پچڕان بەسەر گوزارشتەكان لەبابەتە جۆراوجۆرەكان زاڵبێ‌،  هەروەها مەبەست لێی ئەوەیە ئاستی جیاجیای هەبێ‌ بۆئەوەی بتوانێ‌ گوتارەكانی بگەیەنێتە زۆرترین جەماوەر‌و چارەسەری زیاد لەبابەتێك‌و كێشەیەك بكات. 

7- فراوانی / پانتایی ( الاتساع) :

مەبەست ئەوەیە وشەكان گەورەبن بۆ ئەوەی پێداویستییە جیاجیاكان پڕبكەنەوە. زمانی ڕاگەیاندن فراوانە و ڕۆژانەش فراوانتر دەبێ‌، ڕاگەیاندن بەهۆی ڕۆشنبیری دەرەكی‌و پێویستییە وەرگێڕدراوەكانی ڕۆژ  بۆ زاراوەكان كاریگەریان هەیە لەسەر زیادبوون‌و فراوانبوونی پانتاییەكانی زمان. 

8- توانای  گەشەكردن  ( القابلیە للتطور) : 

  رووخسارێكی گونجاوە بۆ زمانی ڕاگەیاندن، زمانی رادیۆ لە سییەكان وەكو زمانی پەنجاو شەستەكان نەبووە. ئەمانەش بەدەوری خۆیان جیاواز دەردەكەون لە ئاستی زمانی ڕادیۆ لە هەشتا و نەوەدەكان. هەروەها زمانی ئامرازەكانی ڕاگەیاندن لە ساڵەكانی كۆتایی جیاوازە لەگەڵ پێش خۆی، ڕاستە ڕەگەزی لاوازی تێدابووە،  بەڵام توانای هەبووە بەسەر  گوازرشتكردندا و زۆرترین توانای هەبووە بۆ سەرنجڕاكێشانی وەرگرەكانی. 

تێبینى : ئەم بابەتەم لە محارزەرەیەکى قۆناغى سێیەمى بەشى راگەیاندنى زانکۆى جیهان وەرگرتووە، کە بەزمانى عەرەبیی پێشکەشکرا لەلایەن م. عبیر و وەرمگێراوەتە سەر زمانى کوردى.