خولانەوە لەبازنەی دیكتاتۆردا

حەسەن مستەفا
  عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی لەرۆژی دروستبوونییەوە تا بەئەمڕۆ دەگات. چەندینجار دەستاودەستی دەسەڵاتی كردووە، بەڵام زۆربەی دەستاودەستكردنەكان بەڕێگەی ئاشتیانەو دیموكراسیانە نەبووە، بەومانایەی لەنێوان سەرۆكێك و دوای خۆی گۆمی خوێن تۆماری رۆژەكانیان نووسیوەتەوە. لەماوەی فەرمانڕەواییەكانیشدا زۆرترین تیشك خرایەسەر سەددام حوسێن بەهۆی ئەوەی ماوەی سەرۆكایەتییەكەی درێژ و پڕكێشەو ململانێ بوو لەگەڵ دراوسێكانی ( ئێران ، كوێت ، سعودییە، سوریا ...) لەناوخۆیشدا لەگەڵ زۆرترین رێژەی دانیشتوان لەنێویاندا شیعەكان بەهۆی كێشەی مەزهەبیی قوڵ‌و مێژووییان لەگەڵ سوونەمەزهەبەكان و كێشەی تازەیان لەگەڵ سەرانی ئەو دەسەڵاتە سووننە مەزهەبەدا قووڵبوونەوە، بەتایبەت لەدوای كوشتن یان ئیبادەكردنی مەرجەعە مەزهەبییەكانیان و وشككردنی هۆڕەكانی باشور‌و ئازار‌و ئەشكەنجەدان‌و لەسێدارەدانی گەنجەكانیان، هەروەها كورد كە كێشەی خاك و نەتەوەی لەچوارچێوەی عێراقدا هەبووە و لەهەموو ئاستەكاندا لەبەرامبەرییداجیاوازیی بەدیكراون. پەیوەندی ئەم دووانە لەعێراق بەكارەساتی زۆر مەزنی وەك ئەنفالكردنی سەدان هەزار هاوڵاتی‌و سووتماككردن و كیمیابارانكردنی شارو گوندەكانی كوردستان كە دەیان هەزار هاوڵاتی بوونە قوربانیی ئەم سیاسەتە نەگریسە وچەكە قەدەغەكراوە لەسەروویشیانەوە كەهەمیشە وەك وێنەیەكی جینۆساید بەدیاردەكەوێ ‌و سەرانی ئەم رژێمە فاشییەی پێ دادگاییكران، پارێزگا تازەكەی كوردستان هەڵەبجەی شاری شەهیدان بوو. گێڕانەوەی ئەم مێژووە پڕ لە كارەسات و رووداوە تراژیدیانە بێگومان بابەتی وتارێك نین، بەڵام وەك پێشەكیێك و بیرهێنانەوەیەك كە بەو چەند سەرقەڵەمە ئەو مێژووە بیربێنینەوە و بتوانین هیچ نەبێ بەراوردێك لەگەڵ ئەم دۆخەی ئێستابكەین، كە دەسەڵاتدارێتی لەعێراقدا تێیدا گورزەردەكات. بێگومان ئێستا دوای هێنان و بردنێكی زۆر كە گێڕانەوەی بەگرنگ نازانم، مالكی لەعێراقدا دوای نەخۆشكەوتنی مام جەلال سەرۆك كۆماری عێراق وەك دەسەڵاتی باڵا ماوەتەوە.جیاوازییەكانی مالكی:مالكی یەكێكە لەو سەركردانەی دەیەوێ سیستەمی حوكمڕانی لەڕێگای ترس و قووڵكردنەوەی قەیرانەكان درێژە پێبدات. ئەو كەسێكە هەمیشە بەدوای دروستكردنی دوژمندا دەگەڕێت، هەر دوێنێ بوو بینیمان لەرووداوێكی كوشتندا كە هاوڵاتیێكی بەرەگەز عەرەب بەدەستی ئەفسەرێكی كورد كوژرا، ئەم هەلەی قۆستەوە و دوژمنێكی هەمیشە ئامادە و شاراوەی لەقاوغ دەرهێناو وەك دوژمنی خوێنی خۆی ناساندییەوە. ئەم بیانوانە هەمیشە ئامادەن بەڵكو زۆر بیانووی مەزنتریش دەستدەكەون ئەگەر بیانەوێ بەدواییدا بگەڕێن.  ئەم عەقلیەتەی مالكی كاری پێدەكات، هەمان بنەمای ئەو عەقلیەتەیە كە 80 ساڵ بوو لەعێراقدا حوكمی عێراقییەكانی كرد. بۆیە ئەمەی مالكی دەیكات و دەیڵێت بێبنەما نیە ئەمە لەخوێندنەوەیەكی سۆسیۆلۆژیانەی واقیعیی كۆمەڵگای عێراقەوە سەرچاوەی گرتووە‌و ئەوەی دەستی داوەتێ‌ بیناكردنەوەی دەوڵەتە لەسەر بنەماكانی خۆی كە ترسە. واتا ترس پردی پەیوەندییەكانە. هەروەك دەبینین لەنێوان شیعە- سوونە ئەم رایەڵە رەگی مێژوویی هەیەو لێرەداو لەسەر دەستی مالكی  قووڵتربووەتەوە، لەنێوان شیعە – كورد لەنێوان سوونە – كورد كە ئەویش دوای دروستكردنی دەوڵەتی نوێی عێراق كێشەكان زیاتر قووڵبوونەوە. هەتا لەنێوان شیعە و بەشێكی شیعەشدا ئەم پردە لەرزۆكە دروستبووە. بۆیە دەبینین جومگەكانی دەوڵەت شەلەلیان تێدایە یان بەترس هەڵچنراون. ئەو دەوڵەتە زۆر بەئاسانی ناتوانێ بەیەكەوە وەك یەك تەنی جولاو درێژە بەخۆی بدات.  مالكی وەك هەر سەركردەیەكی پێش خۆی كە لەململانێكاندا یان لایەنی مەزهەبی دەیدۆڕێنێ‌وناتوانێ‌ جلەوی وڵات بەدەستەوەبگرێ، دەیەوێ بەسۆزی نەتەوەیی گرەوەكە بباتەوە. هەروەك چۆن سەدام حوسێن كە نوێنەری كەمینەیەكی ناو سوننیەكان بوو، بەڵام خۆی وەك قائیدی ئوممەی عەرەبی دادەنا. ئەمە لەڕووی سایكۆلۆژیای سیاسییەوە سەرچاوە لەبوونێكی دیماگۆجیانەو هەستێكی خۆ بەكەمزانینیەوە دەگرێ، كە  لەبری دیموكراسی، بەملهوڕی سیاسەت دەگرنەبەر و كاتێكیش وڵات جێدەهێڵن یان وڵاتیان لەدوا بەجێدەمێنێ كە لەهەموولایەك خەرابەبێ. خەمەكانی مالكی یان ناوی بنێین ستراتیژی كارەكانی لەدوای بەدەستەوەگرتنی دەسەڵات ئەوەبووە كە چۆن نفوزی سووننەكان لەعێراق بەرەو كەمبوونەوە ببات و لەبەغدا كە ناوەندی دەسەڵات لەوێییە دوورخاتەوە و سووننەكان بخاتە گۆشەیەكی دوور و تەریك. هەروەك چۆن بەو ئامانجانەی خۆی گەیشتووە، بەڵام لەپریشكی ئاگر‌و كێشەش دوورنەكەوتۆتەوە. لەبەرامبەر پێكهاتەكەی تریشدا كە كوردە. دوای ئەوەی بەتەواوی لەمەترسی سوننەكان دەرەخسێ، كورد كە وەك تاكە كۆسپ دەمێنێ داشەكانی بەرەو ئاراستەی ئەو دەجولێنێ، هەروەك چۆن ئێستا خەریكە سەرەتاكانی ئەم مەرامەی نیشان بدات. چونكە روونە زاڵبوون بەسەر كورد زامنبوونی ئایندەیەكی پڕشنگدارە بۆ خۆی و حزبەكەی. هەر لەسەرینی ئەو ماوەیەی حوكمڕانێتی مالكییدا، ئامارە ترسناكەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر هەڵكشانی راددەی هەژاری لەشارەكانی ناوەڕاست و باشوری عێراقدا گەواهی فەشەلی ئەو سیستەمە سیاسییە دەدەن كەلەسەر دەریایەك نەوتە و راددەی هەژاری لەزۆربەی پارێزگاكاندا لەسەرووی  %10 ی پێكدەهێنێ و بەغداش كە ناوەندی بڕیارە لەعێراقدا وەك لای هەموولایەك روونە بەدرێژایی دەسەڵاتی ئەو سەرۆكە خوێن دەدەڵێنێ . بۆیە ئەو كە ماڵی لەكەنار رووبارە خوێنەكانە هەر ئەو وشانەیشی بەزاردا دێن كە بەخوێن دەستپێدەكەن و بەخوێن كۆتاییان دێ. هەروەك چۆن لەكوژرانی محەمەد بدێوی بە رستەی الدم بالدم تەواو گوزارشتی لە ناخی خۆی كرد بەرامبەر بەكێشەیەك كە بكەرەكەی كەسێكی كوردە. ئەمە ئەو كۆتاییەیە كە لێرەوە سەرەتاكان دەستپێدەكەن. واتا لاپەڕە تازەكانی نێوان ئەم دوو پێكهاتەیە لەمەولا بەم وشانە دەنەخشێن .